آیت الله جوادی آملی[۲۸۱] از جمله دانشمندان به نام در دوره معاصر در آثار خود در موارد متعدد به مناسبت از مطالب کتاب التحقیق استفاده نموده است. به ویژه در مباحث لغتشناسی در کنار بهره گیری از کتب اصیل عرب در بخشهای مختلف به این کتاب نیز رجوع دادهاند. از جمله آثاری که در آنها ارجاع به التحقیق دیده میشود مجموعه های تفسیر ترتیبی با عنوان تسنیم و ادب فنای مقربان(شرح زیارت جامعه کبیره) است که هر دو مجموعه از آثار ارزشمند و معتبر در مباحث تخصصی و تفسیری هستند. در اینجا به صورت مختصر به ذکر چند نمونه بحث لغت شناسی با ارجاع به التحقیق در این کتب میپردازیم.
واژه «رزق»
استاد جوادی آملی در تفسیر تسنیم در ذیل تفسیر آیه سه از سوره مبارکه بقره در شرح عبارت «رزقناهم» با استناد به واژه «رزق» از کتاب التحقیق به شرح واژه رزق پرداخته مینویسد:
««رزق» اِنعام خاصّی است که به مقتضای حال و بر اساس نیاز مرزوق به طور پیوسته صورت می‌گیرد تا مایه حیات و بقای مرزوق باشد. رزق، با قیودی که در تعریف آن ذکر شد، با مفاهیمی همچون: اِحسان، اِنعام، اِعطاء، حظّ، نصیب و انفاق متمایز میگردد.(ر.ک: التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج۴، ص۱۱۵.)»[۲۸۲]
واژه «سوره»
در مورد واژه «سوره» با استناد به اصل الواحد «سور» در التحقیق و ارائه تحلیلی لغوی به این جمع بندی میرسد که اصطلاح سوره در قرآن مجید به دو معنا به کار رفته است در مواردی همچون ابتدای سوره مبارکه نور در معنای یک سوره کامل به کار رفته و در موارد دیگر به مجموعهای از آیات گفته میشود که مانند سدی بزرگ بین مؤمنان و کافران بوده، محکمترین توشه معنوی است که با آن، تعرض وسوسه‌انگیز مخالفان دفع و رفع شده، مظهر هیجان و اعتلا و ظهور خداوند در برابر معاندان است.
مثلا در آیه «ویقول الذین امنوا لولا نزّلت سوره فإذا أنزلت سوره محکمه وذکر فیها القتال»[۲۸۳]. روشن است که در این موارد مرادْ سوره کامل نیست؛ زیرا هراس منافقان و انتظار مؤمنان درباره نزول سوره تام و کامل نبود. با ذکر این مقدمه استاد جوادی به این نتیجه می رسند که در تفسیر آیه مورد بحث («وَ إِنْ کُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِه…»[۲۸۴]) نیز میتوان مراد از سوره را دسته‌ای از آیات با ویژگی مزبور دانست. بنابراین، در اینجا به هر دسته از آیات قرآن، که مضمون منسجم داشته باشد، تحدی شده است.[۲۸۵]
واژه «لبّ»
در مجموعه ادب فنای مقربان در ابتدای هر بخش شرح معنای واژگان از کتب معتبر لغت عرب از جمله التحقیق آمده است. در توضیح عبارت «وذوی النّهی و أولی الحجی» به ذکر نامهای مختلف عقل پرداخته و رابطه هر یک را بیان میدارد. از معنای واژه «لبّ» در التحقیق به تشریح معنای لبّ و رابطه آن با عقل پرداخته نتیجه میگیرند که رابطه بین عقل و لبّ، عموم و خصوص مطلق است؛ زیرا لبّ، عقلی است که از هرگونه ناخالصی و شائبه‌ای پاک شده باشد. در نتیجه هر لبّی عقل است، امّا هر عقلی لبّ نیست.[۲۸۶]
نتیجهگیری بحث
مقایسه بین ترجمه تفسیر روشن ونمونههای ترجمههای رایج نشان میدهد ترجمه قرآن کریم بر اساس توجه به معنای دقیق واژگان و خصوصیاتی که در فصول قبل گذشت، میتواند میزان خطای در ترجمه را کاهش دهد. البته کارکرد بیشتر التحقیق با بررسی انجام شده در آثار استاد جوادی به عنوان نمونهای از تحقیقات و تألیفاتی که بر مبنای تحقیق در معنای لغات پایه گذاری شدهاند؛ میتوان بهتر نشان داد.
این بررسی گویای آنست که مجموعه ارزشمند التحقیق فی کلمات القرآن الکریم میتواند منبعی ارزنده برای محققین در کشف معنای دقیق واژگان، رابطه بین کاربردهای مختلف هر واژه، ارتباط معنایی واژه های به ظاهر هم معنا و هر گونه موضوع مرتبط با مبحث واژهشناسی در قرآن کریم ارائه دهد.
نتیجه، جمع بندی و پیشنهاد
در این میان تحقیقات صورت گرفته در علم مفردات، پژوهشهای انجام شده در خصوص مبانی واژهشناسی و وضع واژگان، از اهمیت فراوانی برخوردار است. به ویژه به سبب تأثیرات مستقیمی که بر دیگر علوم اسلامی چون تفسیر، فقه و حقوق داشته است. در این میان توجه به آثار دوران معاصر به سبب بهرهبرداری از انواع نظریات مطرح شده از حائز اهمیت است، به ویژه آنجا که بر اساس گنجینه ارزشمند گذشته مبانی و نظراتی نو و سبکی جدید ارائه گردد، از اهمیت دوچندانی برخوردار شده و بحث و بررسی در خصوص این آثار میتواند آغازگر تحولات گسترده در حوزه های مختلف علوم اسلامی باشد.
در این میان کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» اثر ارزشمند استاد فرزانه، مرحوم علامه سید حسن مصطفوی از جمله این آثار به شمار میرود که در این تحقیق پیرامون مبانی واژهشناسی آن و همچنین نحوه استفاده و پیادهسازی این مبانی مورد بررسی و تفحص قرار گرفت.
در این تحقیق، «مبانی و روش معناشناسی واژگان قرآن در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» سعی شد تا مبانی نظری استاد در خصوص مسئله قرآن و بالاخص مبانی ایشان در خصوص واژگان قرآن را مورد بررسی قرار داده و سپس نحوه بکارگیری این مبانی را در کتاب مذکور مورد تحلیل قرار داد. همچنین برای بررسی کارآمدی این رویکرد نسبت به واژگان اثر بعدی نویسنده یعنی «تفسیر روشن» و دو مجموعه مهم دیگر «تفسیر تسنیم» و «ادب فنای مقربان» از نظر گذشت. در واقع با این رویکرد پاسخ به سه سؤال مهم دنبال شد:
الف) مبانی معناشناسی واژگان درکتاب التحقیق کدام است؟
روش معناشناسی واژگان درکتاب التحقیق چیست؟
از آنجا که استاد مصطفوی در اثر بعدی خود، تفسیر روشن، معنای واژگان و ترجمه آیات را بر اساس کتاب التحقیق ارائه کرده است، آیاترجمه ارائه شده در این تفسیر در مقایسه با سایر ترجمههای متداول متفاوت است؟
انجام مراحلی که ذکر شد منجر به نتایج زیر در مورد سؤالات تحقیق شد:
الف) مبانی معناشناسی
در فصل دوم تحقیق مبانی قرآنی استاد در دو بخش مبانی عام و مبانی خاص مورد بررسی قرار گرفت. از میان این مبانی آنچه بیشترین تأثیر را در بنا نهادن التحقیق داشته است اینست که در کلام خدا، کلمات در معنای حقیقی به کار رفته است. از این معنای حقیقی و مفهوم اصیل در کتاب التحقیق با عنوان «اصل الواحد» نام میبرد و این معنای جامع در تمام صیغههای مختلف و ساختارهای مختلف الفاظی که از یک ریشه ساخته شدهاند، جاری است.
بررسیهای انجام شده نشان داد از آنجا که وضع الفاظ در نهایت برای یک روح معنایی صورت گرفته است. خدواند به نحو توسعه و نه مجاز، واژه را اخذ نموده و به جای مصداق، همان معنای مورد نظر را اختیار نموده است. بر این اساس شناسایی روح معنای واژگان مورد استفاده در قرآن کلید فهم اشارات قرآن را فراهم خواهد نمود. در همین راستا استاد مصطفوی با بررسی تمامی موارد استفاده از واژه در کلام عرب و البته در خود آیات قرآن، سعی نموده تا اصل الواحد مشترک میان تمامی این موارد را کشف نماید. طبیعی است کشف این اصل الواحد گام مهم و موثری در رسیدن به روح معنای واژهی مورد نظر میباشد. البته به نظر میرسد که باور ایشان در خصوص وضع الهی الفاظ و همچنین دلالت ذاتی آن، باعث شده تا در تمامی موارد استعمال واژه به دنبال بررسی و اثبات اصل الواحد باشند که این اصرار در برخی موارد جنبه ذوق را بر استدلال برتری داده است. همچنین استخراج معنای اصلی نشان میتواند اختلافات بین واژگان با معنای نزدیک را آشکار سازد و بنابراین همچنین ترادف حقیقی در کلمات قرآن راه ندارد.
ب) روش معناشناسی
در فصل سوم به روششناسی التحقیق پرداخته شد. استاد مصطفوی در تدوین التحقیق، منابع دست اول و اصلی را در اختیار داشته و حسن انتخاب را در این زمینه مد نظر قرار داده است. وسعت منابع موجب شده نظرات مختلف در هر موضوع قابل احصا باشد و صحیح و غلط قابل تمییز باشد. استاد برای بدست آوردن معنای اصلی هر ریشه از واژگان قرآن کریم بر ابتدا به کتب لغت عرب مراجعه و تلاش می کند در حد امکان معانی حقیقی و مجازی را از یکدیگر تمییز داده و سپس با بهره گرفتن از آیات قرآن معنای جامع واحدی را بدست آورد. وی در ارائه معنای واژگان سعی کرده از قیود و ویژگیهای مخصوص هر واژه در ارائه مفهوم بهره برد، از واژگان متقابل، فروق لغت و تفاوت کلمات مشابه بنا به صلاح دید نام برده و خصوصیات آنها را برمیشمارد. در جمع بندی این فصل، آنچه تأکید بر آن لازم است اینکه روشی که استاد مصطفوی برای بیان معانی واژگان ارائه داده است، صرف نظر از میزان درستی معنای ارائه شده برای هر لغت، روشی ممتاز میباشد. مبنا قرار دادن این روش، میتواند مزایای زیر را به همراه داشته باشد:
توجه به قیودی که در معنای هر واژه وجود دارد دقت در تعاریف را بسیار زیاد کند. و تلاش در بیان هر چه کاملتر و واضحتر این قیود در تعریف هر کلمه باعث میشود تعاریف از حالت ترجمهای تبدیل به بیان روح معنای کلمات شود.
با بیان مفاهیم در قالب روح معنای لغات، راه برای پاسخگویی به بسیاری از مسائل جدید و تولید علم باز میشود زیرا که مسائل جدید مصادیقی هستند از مفاهیمی که از دیرباز انسان با آنها سر و کار داشته و هر زمان در لباسی متناسب با شرایط زمانه ظهور میکنند. همچنین لازمه تولید علم خارج شدن از مصادیق و توجه به اصل مفاهیم است تا بتوان با نگرشی جامع و صحیح به موضوعات مختلف نگریست.
مشخص کردن کلمه مقابل هر لغت و تبیین ظرایفی که بین دو لغت یا چند لغت مشابه وجود دارد. این مزیت باعث شده راه برای کشف ظرایفی که در قرآن مجید باز شده بتوان بر این اساس تحقیقات علمی جدید و با دقت بالا را رقم زد.
بر اساس این روش میتوان نحوه تعاریف لغت را مشخص کرده، روشی یکسان برای اجتهاد در لغت معین نمود. بدین ترتیب میتوان مانع اشتباهات در فهم و ارائه معنای لغت شده دامنه واقعی مصادیق هر لغت واضح گردد.
استفاده از این روش امکان آموزش مفاهیم واژگان قرآن را بسیار سریعتر و راحتتر میکند. بر اساس این روش تعداد واژگان اصلی مورد بحث بر اساس استفاده از ریشه لغات بسیار محدودتر و مشخص شده، برای یادگیری مشتقات هر لغت نیز توجه به معانی حاصل از هر نوع اشتقاق به ویژه اشتقاق صغیر راهگشا ست. همچنین آموزش نحوه تشخیص جایگاه استعمال هر لغت و تفاوت آنها از واژگان مشابه نیز بر اساس این روش دست یافتنیتر میگردد.
ج) کارآیی التحقیق فی کلمات القرآن الکریم
فصل چهارم به بررسی آثاری که التحقیق از منابع مهم آنها در لغت شناسی به شمار میرود، اختصاص یافت. مقایسه بین ترجمه «تفسیر روشن» ونمونههای ترجمههای رایج نشان میدهد ترجمه قرآن کریم بر اساس توجه به معنای دقیق واژگان و حقیقت معنا همچنین روش ذکر شده برای آن، میتواند میزان دقت و صحت در عبارتها را افزایش دهد. اما از آنجا که تحقیق در لغات منجر به بررسی معنای دقیق واژگان شده، لازم است برای توصیف هر واژه از یک یا چند عبارت و جمله استفاده شود. در واقع اگر به دنبال داشتن معنایی دقیق و نسبتا کامل از متن باشیم، این امر خارج از توان ترجمهها است. در نتیجه تفسیر روشن نیز که به زبان فارسی نوشته شده و در آن قصد مفاهمه عموم مردم بوده است، از طرف دیگر محدودیت شرایط و مریضی مؤلف باعث گردیده آنطور که شایسته است نتواند معنای واژگان را به صورت جامع برای مخاطب خود به خصوص در قالب ترجمه بیان دارد. البته همانطور که مواردی از آن ذکر شد، آنجا که استاد به روح معنا و تعاریف تحقیقی در التحقیق فی کلمات القرآن الکریم توجه داشته و معنا را طبق آن بسط داده است، افزایش دقت و ظرافت نسبت به سایر ترجمهها هویدا است.
بررسی انجام شده در آثار آیت الله جوادی آملی به عنوان نمونهای از تحقیقات و تألیفات عمیقی که بر مبنای تحقیق در معنای لغات پایه گذاری شدهاند؛ نشان میدهند التحقیق میتواند به عنوان منبعی ارزنده در کشف معنای دقیق واژگان، رابطه بین کاربردهای مختلف هر واژه، ارتباط معنایی واژه های به ظاهر هم معنا و هر گونه موضوع مرتبط با مبحث واژهشناسی در قرآن کریم مورد استفاده محققین واقع شود.
پیشنهادات
آنچه در این تحقیق انجام شد شامل بررسی کلی مجموعه التحقیق فی کلمات القرآن الکریم است. در ادامه این روند میتوان به تحقیق و بررسی اصل الواحد ارائه شده برای تک تک واژگان پرداخته میزان صحت هر یک را سنجید و نقایص احتمالی را رفع کرد. به ویژه با استعانت از منبع پرارزش احادیث معصومین: که جای خالی آنها در این اثر مشهود است.
بر اساس روشی که در التحقیق ارائه شده و بر مبنای همین کتاب ارزشمند میتوان به تهیه معجمی از لغات قرآن اقدام کرد. که در آن برای تمام کلمات معنای کلمات پرداخته، قیود معنا را مشخص کرده و (در صورت وجود)، کلمات متقابل و مشابه و مشتقات آنرا به شکلی یکدست و منسجم تبیین کند. تلاش در بیان هر چه کاملتر و واضحتر این قیود در تعریف هر کلمه باعث میشود بیان روح معنای کلمات بهتر انجام شده، دقت آن افزایش یابد. البته سعی استاد مصطفوی در این زمینه بسیار مورد تقدیر است. اما بر اساس یافته های جدید تفسیری و معرفتی میتوان به تکمیل آن پرداخته نقایص آنرا برطرف کرد. بدین وسیله روشی یکسان برای اجتهاد در لغت معین شده و میتوان مانع اشتباهات در فهم و ارائه معنای لغت شده دامنه واقعی مصادیق هر لغت واضح شود.
فهرست منابع
قرآن مجید
سید رضی، نهج البلاغه، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
آذرنوش، آذرتاش، تاریخ زبان و فرهنگ عربی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، ۱۳۸۶ش.
ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، ۱۳۸۰ش.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه،۱۴۰۵ق.
اردبیلى، سید عبد الغنى، تقریرات فلسفه، تهران، موسسه ت‍ن‍ظی‍م و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۱ش. (این اثر از نظرات و مطالب امام خمینی(ره) در جلسات تدریس دو کتاب اسفار و شرح منظومه گردآوری شده است.)
اندلسى ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر،۱۴۲۰ق.
انوشه، حسن، فرهنگ زندگی نامهها، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۹ش.
ایازى، سید محمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، تهران، موسسه ت‍ن‍ظی‍م و نشر آثار امام خمینی(ره) و موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۴ش.
_____________، سیر تطور تفاسیر شیعه، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات، ویرایش و چاپ چهارم پاییز ۱۳۸۵ش
بخاری، ابو عبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم(م۲۵۶ه)، صحیح البخاری، استانبول، دار الطباعه العامره، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
فرم در حال بارگذاری ...
