افرادی که بعد از تولد حضرت مهدی ادعای مهدویت نمودند:
۱-الرجل الطرابلسی که بدست ناپلئون بناپارت کشته شد. ۱۸۲۱ میلادی
۲-السید محمد حسین المشهدی (محدث مذهب خفشائی)
۳-موسی الکدری که در زمان الجاتید ادعای مهدویت کرد و کشته شد.
۴-الشیخ علائی الحسین که در سال ۹۵۵ هـ وفات یافت
۵- السید محمد الجدپندری هندی که در سال ۹۰۱ دعوی مهدویت کرد
۶-عبداله العجمی در سال ۱۰۸۱ هـ.ق دعوی مهدویت نمود
۷-البنگالی که در سال ۱۲۰۳ هـ دعوی مهدویت کرد
۸-محمد بن احمد السودانی در سال ۱۲۹۹ هـ.ق
۹-الشیخ سعید الیمانی در سال ۱۲۵۶ هـ.ق
۱۰-السید شمس الدین محمد الفریانی در سال ۸۲۴ هـ.ق
۱۱-الشیخ مغربی که در سال ۹۵۰ هـ دعوی مهدویت کرد
۱۲-میرزا طاهر حکاک که در سال ۱۳۰۰ هـ کشته شد
۱۳- غلامرضا شاه که در سال ۱۳۴۰ هـ وفات یافت
۱۴- سید علی (علیشاه الهندی) که در سال ۱۳۴۲ هـ وفات یافت.
۱۵-هاشم شاه نوربخشی که در سال ۱۲۰۵ هـ وفات یافت.
۱۶- الشیخ عبدالقدیر که در سال ۹۰۰ هـ دعوی مهدویت کرد و کشته شد
۱۷- المیرزا بلخی که در سال ۸۹۰ هـ دعوی مهدویت کرد و کشته شد
۱۸- الملا عرشی الکاشانی که در سال ۸۸۰ هـ کشته شد
۱۹-ابوالکرم الدارانی که پیروان او به ۶۰۰۰۰ نفر رسیدند
۲۰-سید علی محمد (باب) که در سال ۱۲۶۶ هـ کشته شد
و تعداد زیادی از مدعیانی که در عصر کنونی این ادعای باطل را سر لوحه کار خود قرار داده و پیروان زیادی را جذب نموده‌اند.

پیوست ۲

تأملی در مورد فیلم مستند «ظهور بسیار نزدیک است».

موضوع مهدویت و فرهنگ انتظار که در کلمات پیشوایان دین از آن سخن به میان آمده است مجموعه‌ای کامل از باورها و رفتارهای لازم برای یک حرکت صحیح به سمت مقصد نهایی که همان آمادگی برای ظهور است را در درون خود دارد تا هر کس که خواهان آمدن اوست بتواند به درستی و بر اساس رضایت ولی خدا در مسیر آمادگی برای تحقق ظهور گام بردارد.

اما هر از چند گاه، موجی انحرافی فضای فکری و رفتاری مشتاقان امام زمان(عج) را دچار تشویش کرده و با ایجاد برخی انتظارات و توقعات کاذب، آسیب جدی به حرکت مردم در مسیر آمادگی فکری و روحی برای ظهور وارد می‌کند. تهیه و توزیع سی‌دی‌هایی که دربردارنده تطبیق بعضی علایم بر برخی شخصیت ها است از آن نمونه است. و بر اهل علم و نظر لازم است با موضع‌گیری درست و تبیین مباحث، این فضای مسموم را از بین برده و آرامش فکری و رفتاری را به مردم بازگردانند.
این نوشته حاصل نظر جمعی از پژوهشگران عرصه مهدویت در مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم می‌باشد که به صورت خلاصه ارائه می‌شود.

الف. نکات راهبردی

۱٫توجه به محکمات دین

در مکتب گران‌سنگ و بی بدیل شیعه و تفکر ناب مهدویت، محکمات و مسلماتی وجود دارد که مردم با تأسی و عمل به آن‌ ها، از تأویل و توجیه و حدس و گمان‌های نابه‌جا، بی نیاز می‌شوند. از جمله آن‌ ها لزوم تبعیت از علماء در عصر غیبت و ولیّ فقیه در صورت تشکیل حکومت اسلامی، در این دوران است. لزوم تبعیت، امور متعدد به ویژه حوادث اجتماعی را شامل می‌شود. بنابراین بر همه ما لازم است در جهت‌گیری‌ها و اظهار نظرها، توجه به علما داشته باشیم و همراه آنان حرکت کنیم نه جلوتر؛ و در هر موضع‌گیری، نظرات آنان را جویا شده و عمل کنیم. علمایی که عمل به دین و وظیفه دینی را سرلوحه رفتار خود قرار داده‌اند؛ آنانی که مخالفت با هوای نفس را نصب العین قرار داده و رغبتی به دنیا و لذات زودگذر آن ندارند.
همچنین در معارف بلند شیعه، وظایف افراد در قالب فرهنگ انتظار به روشنی بیان شده است که جهت‌گیری کلی آن، زمینه‌سازی برای ظهور در قالب دستورات دین، تحت سرپرستی علما و ولیّ فقیه است؛ لذا معنا ندارد که انسان، وارد فعالیت‌های به اصطلاح تحلیلی بدون پشتوانه شود و کسانی که شایستگی برای اظهار نظر ندارند سخنانی را مطرح کرده و جهت حرکت مردم را دچار انحراف کنند.

۲٫ توجه به منابع روایی و اعتبار روایات

مباحث مهدویت مانند سایر معارف دینی از پشتوانه عقلی و نقلی برخوردار است و معارف نقلی نیز شامل آیات قرآن و روایات می‌باشد. همانگونه که در سایر معارف دینی، برخی روایات ضعیف و غیر قابل استناد وجود دارد و علما با تلاش علمی خود، اینگونه احادیث را از احادیث صحیح جدا می‌کنند، در بحث مهدویت نیز، روایات ضعیف و غیر قابل اعتبار وجود دارد که باید پالایش شود و کسی حق ندارد این روایات را بدون توجه به ضعف سند و اشکال در محتوا و متن، دست مایه حرف‌های خود قرار دهد و فضای فکری جامعه را دچار تشویش کند.

۳٫ علم رجال و اهمیت بررسی اسناد روایات

از کارهای بسیار مهمی که فقها در راستای فهم صحیح معارف و احکام دین انجام می‌دهند بررسی سند روایات می‌باشد؛ که به علت اهمیت آن، علم رجال شکل گرفت، و هیچ فقیهی به خود اجازه نمی‌دهد بدون توجه به سند، روایتی را پذیرفته و بر طبق آن فتوا دهد. بر این اساس، آیا می‌توان پذیرفت که علم رجال در احکام فرعی رعایت شود ولی در مباحث مهمی مانند مباحث مهدویت که عموم مردم به آن حساسیت داشته و واکنش نشان می‌دهند فراموش شود؟ و هر حرفی از هر کسی نقل شده و پذیرفته شود؟ و عده‌ای غیر متخصص به خود اجازه دهند با بهره گرفتن از هر حدیثی هر چند ضعیف، با عقاید و احساسات مردم بازی کنند؟

۴٫ شخصیت رهبر معظم انقلاب امام خامنه ای

رهبر فرزانه انقلاب حضرت امام خامنه‌ای شخصیتی بی بدیل در زمان کنونی است که در قله علم و عمل، تقوا و درایت، شجاعت و زمان‌شناسی بوده و هر زمان که لازم باشد آنچه را مورد نیاز مردم است تذکر می‌دهند. کمالات ایشان برای همگان روشن است و برای بیان عظمت و بزرگی ایشان هیچ نیازی نیست تا بخواهیم او را بر کسی تطبیق دهیم (اگر باعث منقصت و کوچکی ایشان نشود). ما به ایشان کمال ارادت را داشته و امر ایشان را مطاع دانسته و وجوب تبعیت و اطاعت از ایشان را لازم می‌دانیم و بهترین تعبیر را برای ایشان به این عنوان «روحی له الفداء» بکار می‌گیریم. مردم ایران این رهبر عظیم الشأن را به خاطر ویژگی‌های خودشان دوست دارند و علما برای ایشان کمال احترام را قائلند.

۵٫ تقسیم بندی علایم

علائم ظهور با توجه به روایات، به علایم حتمی و غیر حتمی تقسیم می‌شوند. معنای علامت غیر حتمی نیز از خود روایت روشن است که یعنی ممکن است تحقق پیدا نکند. وقتی خود ائمه علامتی را غیر حتمی معرفی می‌کنند دلیلی ندارد این گونه علایم، پررنگ نشان داده شود و به گونه‌ای ارائه شود که گویا باید باشد و اکنون نیز هست.

۱۶ـ هر ویدی سوار خر بودی لنگوونت بُجُمن Har vayd sovarxar būdi
ویدی:وقتی که// لنگونت:پاهایت// بجمن:تکان بده
هر وقتی سوار خر شدی پاهایت را تکان بده
کاربرد:برای کسی که هنوز به جایی نرسیده می گویند این و آن می کنم.

۱۷ـ یور ترک اَدَهَ کاوار ترک نادَهَ yowr tark adaha kavār tark nādaha
یور: باران// اَدَه:می دهد،می شود// ترک:تمام// نادَهَ:نمی دهد.
کاوار:خانه ای که از درخت خرما و دیگر درختان ساخته می شود.
باران در هوای آزاد تمام می شود اما زیر خانه پوشالی تمام نمی شود.
کاربرد:در زمانی که یک مسئله یا اختلافی پایان می دهد اما یکی ول کن ماجرا نیست.
۱۸ـ اگه نخورمونن نون گندم،دیسمونن دست مردم
Ayanaxowarmononyandomodis monen dasta mardom
«نخورمونن:نخورده ایم// دیسمونن:دیده ام// دهان:دست»
اگر نان گندم نخورده ایم تو دست مردم که دیده ایم.
کاربرد:این مثل را اشخاصی می گویند که از داشتن چیزی محرووم ویا اینکه عملی را انجام نداده اند و هنگامی که درباره ی آن عمل یا سخن می گویند،اظهار می دارند که اگر خودمان نداشته ایم یا کاری نکرده ایم از تجربه و آمووخته و داشته های ددیگران بهره برده ایم.
۱۹ـ اول ساکی دوم باکی avalsākidovombāki
اول ساقی دوم باقی
کاربرد: تعارف مهمان است در مقابل صاحب خانه یا تعارف به کسی که ساقی است ممکن است ساقی چای باشد یا آب یا هر نوشیدنی دیگر.
۲۰ـ پیر بودی و میر نبودی pair būdi mir nabūdi
بودی:شدی// میر:امیر
پیر شدی اما میر نشدی
کاربرد:آدم هایی که بعد از یک عمر زندگی به موفقیت چندانی نرسیده اند و شهرت و تجربه ای کسب نکرده اند و پیشرفتی ننموده اند.
۲۱ـ جنگ شیمیز به ای آشتی خرمن Janye ŝimiz behay āŝti xarman.
شیمیز:زمین شخم زده
جنگ موقع کاشت بهتر از آشتی کردن موقع برداشت است.
کاربرد:وظایف شرکا در اول کار مشخص شود بهتر است.حنگ اول به از صلح آخر
۲۲ـ چشمونی دل سرنتی čeŝoni del sarenti
دل سر:بالای سر
چشم هایش بالای سرش است.
کاربرد:مصداق کسی که جلوی پایش نمی بیند و دقت نمی کند به عبارت دیگر سر به هواست.
۲۳ـ حق به حقدار اَرَسه کله به کفتار اَرَسه Hagba bag dār arase kalla bakaftār arase.
اَرَسه:می رسد
حق به حق دار می رسد کله به کفتار می رسد.
کاربرد:هر چیزی به صاحبش می رسد حق کسی که قبلاً از آن محروم شده است حالا به صاحبش رسیده است.
۲۴ـ خری ای جو جکیده xoriarjūjekide.
ای:از// جکیده:پریده
خرش از جو پریده است.
کاربرد:انسانی که مشکلش حل شده و کسی را نمی شناسد و نسبت به کسانی که به او کمک کرده اند کم لطفی می کند.
۲۵ـ خَو زن چپ ازن. Yowzan čapazan.
خو:خواب// چپ ازن:به واقعیت نپیوستن
خواب زن چپ می زند به واقعیت نمی پیوندد.
کاربرد:برای شادی زنی که خواب دیده است.
۲۶ـ دست ای پا درازته برگشته. Dastay pāderāztebaryaŝte
ای:از// دراز ته:درازتر
دست از پا درازتربرگشته است.
کاربرد:برای کسی به کار می رود که دست خالی برگشته است.
۲۷ـ دورتُم مشتاقتُم،نزدیکتُم بی زارتُم. Dūratom moŝtaqatom, nazdikatom bizāratom.
دورتُم:دور بودن// مشتاقتم:مشتاق بودم// نزدیکتم: نزدیک آمدم
دور بودم مشتاق دیدارت بودم نزدیک آمدم بیزار شدم.
کاربرد:برای چیزهایی که از دور برایمان خوب و خوش هستند و وقتی نزدیک می شویم برایمان بی ارزش می شوند و به مرور از آنها زده می شویم و قدر آنها را نمی دانیم.
شاهد شعری

• افزون بر شأن علمی و حِکمی خویش؛ او نقش مؤثر و بی بدیلی در تمام مراحل شکل گیری امت اسلامی به عهده داشت.

• حدود پنج سال فرمانروای جهان اسلام بوده است. پس از او صرفاً سیره ی گفتاری در حوزه ی سیاست و «فرهنگ سیاسیِ» فرمانروایان به جا نمانده است. بلکه سیره ی رفتاری فراوانی نیز از او به جا مانده که از نقطه نظر این پژوهش حائز اهمیت بالایی است.

• • در زمان فرمانروایی و حکومت او بخش های بسیار وسیعی از جهان از جمله کل شبه جزیره عربستان، بخش های مهمی از امپراطوری ایران، روم و افریقیه در قلمرو حکومت او بوده است. این وسعت قلمرو به این معنی است که در زمان فرمانروایی او جهان اسلام از تنوع نژادی، فرهنگی، قومی، زبانی و به ویژه مذهبی بالایی برخوردار بوده است. بدون شک چنین اوضاعی شرایط را برای تجزیه و تحلیل هرچه بیشتر سیره ی سیاسی وی و یافتن «مؤلفه ی پایه» ای که نشان دهنده ی فرهنگ سیاسیِ مطلوب آن حضرت برای فرمانروایان باشد را مهیا می نماید.

• در روزگار او ما شاهد گروه های فکری، عقیدتی و کلامی گوناگونی هستیم. (محقق داماد، ۱۳۸۰: ۴۳).

• امام علی (ع) بهترین مفسر اسلام و حکومت او بهترین دوره ی حکومت اسلامی است که می توان در آن هم به لحاظ نظری به بررسی و واکاوی بنیادهایِ هستی شناسی و انسان شناسی پرداخت و هم از نزدیک نوع برخورد عملی آن را با «انسان بما هو انسان»، این ماده المواد «سیاست» و «سیاست ورزی» مشاهده کرد.

• «مصلحت عمومی» به مثابه «قصدمحورین» خلق نهج البلاغه

شیوه‌ی حکمرانیِ اسلامی و نگرش به قدرت سیاسی در زمان فرمانروایی امام علی (ع) مبتنی بر «مصلحت عمومی» و از میان برداشتن تعصبات قبیله‌ای، نژادی و طبقه ای بود. این امر حتی شامل غیرمسلمانانی که به قوانین و رژیم حکومت اسلامی گردن نهاده بودند نیز می شد. از این رو می توان گفت که سیاست امام علی(ع) آن سان که در نهج البلاغه منعکس شده است بر پایه کتاب و سنت پیامبر و در برابر رفتارهای مبتنی بر قومیّت و امثال آن که از سوی سه خلیفه‌ی نخست و به ویژه عثمان در پیش گرفته شده بود شکل گرفته است. (انصاری، ۱۳۷۵: ۱۴).
بر پایه ی «هرمنوتیک روشی قصد گرای مؤلف محور» آن سان که مختصری از آن از قول بنیان گزار آن یعنی کوئینتین اسکینر گذشت برای فهم دقیق نهج البلاغه باید به زمینه های شکل گیری آن و قصدی که امام علی (ع) به عنوان مؤلف نهج البلاغه داشته است توجه کرد. براین اساس باید نهج البلاغه را در سایه ی رفتارهای سیاسی و اجتماعی سه خلیفه‌ی نخست و به ویژه عثمان به عنوان رفتارهایی که حضرت علی (ع) قصد به حاشیه راندن آن را داشت و رفتارها و سنت های نبوی به عنوان سیره و سنتی که امام علی (ع) قصد باز آوردن آن به متن و تبدیل آن به هنجارهای مرسوم زمانه را داشت فهمید. از این قرار می توان گفت که رفتارهای خلیفه ی سوم که در مقام فرمانروایی بیشتر با «مصلحت خصوصی» تناسب داشت و نه با «مصلحت عمومی»؛ هنجار مرسوم زمانه بود که امام علی (ع) با تصرف در آن کوشید تا با جایگزینی سنّت متروک شده ی پیامبر که بر «مصلحت عمومی» استوار بود بار دیگر منش و رفتارهای سیاسی را هم در سطح فرمانروایان و هم در سطح فرمانبرداران معطوف به «مصلحت عمومی» نماید.
۲-۱. مصلحت خصوصی «هنجار مرسوم» عهد عثمان
در پیش گرفتن سیاست های مبتنی بر «مصلحت خصوصی» را می توان به نوعی در عهد عمر نیز یافت. مثلاً عمر توصیه می کرد تا در سرزمین های فتح شده خصوصیات نژادی خود را از غیرعرب حفظ کنند. بین اعراب و موالی تفاوت هایی می گذاشت، «در تقسیم عطاء بین مجاهدین بدر با سایر مجاهدین فرق می گذاشت و سهم قریش را افزونتر از غیرقریش می داد». از جمله حوزه هایی که عمر در آن بر پایه‌ی قوم مداری تصمیم می گرفت حوزه‌ی توزیع قدرت سیاسی بود. بر پایه‌ی شواهد تاریخی از مجموع ۲۷ انتصابی که عمر انجام داده بود ۱۸ نفر قریشی که شش نفر نیز از بنی امیه بودند به چشم می خورند. (محمدی، ۱۳۸۵: ۷۲). لکن در عهد عثمان ما شاهد تشدید رواج فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت خصوصی و به محاق رفتن سیاست ورزی هستیم. فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت خصوصی که عثمان حامل آن بود به خصوص در حوزه های توزیع قدرت سیاسی و توزیع ثروت خودنمایی می کرد. زیرا او قدرت و حکومت را فرصتی طلایی برای خود و خاندان خود می دانست که می تواند از آن بهره بردرای کند. مشهور است که عثمان کراراً این جمله را می گفته که: «ما احتیاجات خود را از فییء می گیریم، اگرچه اقوام دیگر نخواهند» (محمدی، ۱۳۸۵: ۹۶). او سمت های رسمی سیاسی و اداری را بیشتر به اعضای خانواده‌ی خود و بستگانش اختصاص داده بود و از دادن چنین فرصت هایی به سایرین از جمله انصار خودداری می کرد. سیاستی که سبب نهادینه شدن قدرت در خاندان بنی امیّه شد. در حوزه‌ی توزیع ثروت نیز او همین سیاست را پیشه ی خود ساخته بود و از جمله این که اراضی مزروعی را به اعوان و خواص خویش به صورت تیول و اقطاع واگذار می کرد. (محمدی، ۱۳۸۵: ۹۷-۹۶ و انصاری، ۱۳۷۵: ۱۵). طه حسین در این باره می نویسد: عثمان خویشان نزدیک خود را (بنی امیه) نوازش کرد و آنان را به پول و ثروت نواخت و هر عزل و نصبی که آنان می خواستند انجام می داد. (به نقل از محمدی، ۱۳۸۵: ۹۸-۹۷). فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت خصوصی در عهد عثمان چنان رایج بود که آشکارا انتقاد برخی از دانشمندان معاصر چون سیدقطب را نیز برانگیخته است. سید قطب بر این باور بود که فرهنگ سیاسیِ عثمان با فرهنگ سیاسیِ پیامبر و شیخین مغایر بوده است. (سروش، ۱۳۸۶: ۲۴۹).
چنان چه می دانیم بزرگترین ایرادی که بر خلیفه ی سوم از نقطه نظر فرمانروایی گرفته می شود همان تصمیم گیری هایی است که او در مقام فرمانروایی نه بر پایه ی «مصلحت عمومی» بلکه بر پایه‌ی «مصلحت خصوصی» اتخاذ می کرد.
خود امام علی(ع) یکی از ایراداتی را که به عثمان می گرفت این بود که او به مصلحت عمومی توجهی نمی نمود و چنانکه باید فرمانروایی را برای مصلحت همه ی مردمان نمی خواست بلکه به گونه ای فرمانروایی می کرد که منافع خصوصی عده ای را تأمین می کرد. او در خطبه ی سوم نهج البلاغه این معنی را به صورت پرمعنا و پرباری آورده است. « إلى أنْ قام ثالثُ القوْم، نافجاً حضْنیْه بیْن نثیله و مُعْتلفه و قام معهُ بنُو أبیه یخْضمُون مال الله خضْمه الاْبل نبْته الرّبیع، إلى أن انْتکث فتْلُهًُّ، وأجْهز علیْه عملُهُ وکبتْبه بطْنتُهُ. فما راعنی إلاّ والنّاسُ کعُرْف الضّبُع» تا سومین یعنی خلیفه ی سوم به مقصود رسید و همچون چهارپا بتاخت و خود را در کشتزار مسلمانان انداخت، و پیاپی دوپهلو را آکنده کرد و تهی ساخت. خویشاوندانش با او ایستادند و بیت المال را خوردند و برباد دادند؛ چون شتر که مهار برد و گیاه بهاران خورد که کار به دست و پایش پیچید و پرخوری به خواری و خواری به نگونساری کشید. (نهج البلاغه، خطبه ۳، ترجمه ی شهیدی: ۱۱-۱۰).
حضرت علی(ع) در خطبه ی ۳۰ نهج البلاغه درباره ی این رویکرد عثمان فرموده است:« استأثر فاساء الاثره» عثمان روش مستبدانه را پیش گرفت و همه چیز را به خود و خویشاوندان خود اختصاص می داد و به شکل بسیار بدی رفتار کرد. (مطهری، ۱۳۸۹: ۱۷۲).
تا آن جا که به حاکمیّت و آیین حکمرانی مربوط می شود باید گفت که عثمان نظامی را که ابوبکر و به ویژه عمر در گزینش والیان شهر و نظارت بر اشراف تأسیس کرده و سخت رعایت می کردند، اندک اندک زیرپا نهاد. او در مدت زمامداری خویش (۳۵- ۲۳ق) طبقه ی اشراف و علی الخصوص خویشاوندان نزدیک خود را بر بلاد مسلمانان امارت داد و مناصب مهم و حساس را به مثابه مایملک خصوصی خویش می پنداشت تا کار به جایی کشید که خشم عمومی برانگیخته شد (آذرنوش، بهرامیان، پاکتچی، و…، ۱۳۸۳: ۲۸).
مورخان نیز در شرح حال خلیفه ی سوم آورده اند: «عثمان مردی نرم خو و خویشاوند دوست بود و برعکس پیشینیان خود خزانه را ملک شخصی خلیفه می دانست و خود را مجاز می دید که هرسان که بخواهد وهرگونه که صلاح بداند، ونه آن گونه که مقتضای «مصلحت عمومی» است تصرف نماید. (شهیدی، ۱۳۸۳: ۱۴۴- ۱۴۳) و بالاخره نیز قربانی سیاست هایی شد که ناظر به مصلحت عمومی نبود. (همان: ۱۴۸).
۲-۲. امام علی (ع) و به حاشیه راندن فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت خصوصی بازمانده از عهد عثمان
هنگامی که امام علی(ع) به عنوان خلیفه ی مسلمین انتخاب شد با چنین «هنجار مرسومی» رو به رو بود. مهمتر آن که ذی نفعانِ چنین هنجاری هم رفته رفته به این رسم خو گرفته بودند و توان تحمل برابریِ خود را با دیگران چنان چه که مقتضای «مصلحت عمومی» هست نداشتند. امام علی(ع) قصد تصرف در چنین «هنجار مرسومی» را دارد و چنان چه در اولین سخنرانی های خویش پس از به حکومت رسیدن رسماً اعلان کرد قصد داشت تا این فرهنگ سیاسی مبتنی بر «مصلحت خصوصی» را به ویژه در سطح فرمانروایان به حاشیه براند و به جای آن «فرهنگ سیاسی مبتنی بر مصلحت عمومی» بنشاند. از این رو می توان «اصلاح» را سیاست اصولی امام علی (ع) دانست. (جعفریان، ۱۳۷۹: ۷۰-۶۹ و ۸۰-۷۵). او در همین باره به اشعث بن قیس والی آذربایجان می نویسد: «و انّ عملک لیس لک بطعمهٍ ولکنه فی عنقک امانه» «همانا سمت استانداری برای تو نان پاره و تیول نیست بلکه مسئولیت و امانتی بر گردن توست» (نهج البلاغه، نامه ۵، ترجمه شهیدی: ۲۷۴).
بر مبنای این سیاست اصولی و بنیادین بود که او توزیع قدرت و نصب حاکمان محلّی را برپایه ی «مصلحت عمومی» نصب العین خود ساخت و نه آن که آنها را به نزدیکان خود چنان چه مقتضای «مصلحت خصوصی» هست بسپارد. (عسکری، ۱۳۸۶: ۱۷۹). برخلاف آن چه درباره ی عثمان آمد، امام علی(ع) بیشتر کارگزاران خویش را از غیرقریش انتخاب کرد. در واقع او جز فرزندان عباس (به دلیل محرومیت در دوران خلفا) و زیادبن امیّه کس دیگری را از قریش برای مسئولیت های سیاسی انتخاب نکرد. از نگاه آماری باید گفت که امام علی(ع) ۱۸درصد کارگزاران خود را از قریش و ۸۲ درصد دیگر را از گروه های قومی دیگر انتخاب کرد. آن حضرت در توزیع سِمت های سیاسی به جای در نظر گرفتن معیارهای مبتنی بر مصلحت خصوصی، معیارهایی چون «اختبار و آزمایش»، تجربه و کاردانی، حیا وعفت، اصالت خانوادگی و پیش گامی در اسلام را که ناظر به مصلحت عمومی هست در نظر داشت. این امر مانع از آن می شد که آن حضرت به صورت دل بخواهی و بر پایه‌ی منافع شخصی و یا مصالح حزبی و قومی و قبیله ای دست به توزیع قدرت بزند برعکس این امر سبب شد تا حضرت علی(ع) در انتخاب کارگزاران، بر شایسته سالاری فضائل معنوی و امانت داری تکیه کند دیگر برایش مهم نبود که مصادیقش را در کجا بیابد. (محمدی، ۱۳۸۵: ۱۵۶-۱۵۵). او همچنین به کارگزاران و والیان خویش نیز توصیه کرده بود تا این که از روی هوا و هوس و منافع ومصالح خصوصی به توزیع قدرت نپردازند. در بخشی از عهدنامه ی مالک اشتر خطاب به مالک می خوانیم: «ثمَّ اُنظر فی امور عمالک فاستعملهم اختباراً، ولاتولهم محاباهً و آثرهً فانهما جماع من شعب الجور و الخیانه و توخّ منهم اهل التجربه و الحیاه، من اهل بیوتاتِ الصالحه، و القدم فی الاسلام المتقدمه، فانهم اکرم اخلاقاً وَ أصَّحُ اعراضاً و اقلُّ فی المطامع اشراقاً وابلغ فی العواقب الامور نظراً». (نهج البلاغه، نامه ی ۵۳). «پس در کارهای کارگزارانت بنگر و چون آنان را آزمایش نمودی به کار بگمار، نه از راه بخشش و خودکامگی و به طور دلخواه، زیرا این روش، نوعی ستم و خیانت است. ایشان را از میان اهل تجربه و شرم و حیا و از خانواده های خوشنام و پیش قدمان در اسلام برگزین، زیرا اخلاق آنها بهتر، خانواده‌ی آنها پاک تر، طمعشان کمتر و در سنجش عواقب کارها، بیناترند».
امام علی(ع) نه فقط در توزیع قدرت سیاسی به مصلحت عمومی پایبند بود بلکه به جمع آوری مالیات و خراج هم بر پایه‌ی مصلحت عمومی سخت پایبند بود. (ملک زاده، ۱۳۸۵: ۱۷۵- ۱۷۳) و همواره می کوشید تا بیت المال را نه بر پایه ی «مصلحت خصوصی» بلکه بر پایه ی «مصلحت عمومی» تقسیم کند. زیرا از نظر او «سیستم حکومتی سالم جز بر اساس عدل نسبت به زیردستان استوار نمی ماند». (مهریزی و ربانی، ۱۳۸۶ : ۴۳۵). از این رو همواره تلاش داشت تا در همه ی ارگان های حکومتی و در حوزه های سه گانه حقوق عمومی یعنی حوزه های سیاسی، مالی و اداری «اصلاحات همه جانبه ای را که حق هر انسانی است را تضمین و پیاده کند» را به انجام برساند. (همان: ۴۳۸). زیرا از نظر امام علی(ع) همه ی مردمان و انسان های تحت امر حکومت صرف نظر از ایده، طبقه، جنسیّت و … «در حقوق شهروندی یکسانند». و جایی برای تبعیض وجود ندارد.» از نظر او «پاسداشت حقوق همگان ضروری است و این پاسداشت معطوف به قید و شرطی نیست» و مقدم بر حقوق خداوند نیز هست. (دلشاد تهرانی، ۱۳۹۲: ۱۴۹).
از این رو می توان گفت که «مصلحت عمومی» در نزد امام علی (ع) به مثابه قاعده ی آمره ای بود که هرگز نمی باید نقض می شد. اهمیّت «مصلحت عمومی» برای آن حضرت (ع) به حدی بود که مفهوم «بدعت» با همه ی بار منفی که دارد در نظر امام علی (ع) جایی معنا داشت که کسی برای تحصیل منافع شخصی خویش و نه مصلحت عمومی چیز جدیدی را به دین بیفزاید». رسول جعفریان در این باره می نویسد: امام علی (ع) «از جمله گناهان قطعی را که خدا را به خشم می آورد، این می داند که ]کسی[ به قصد منافع شخصیِ خودش بدعتی را در دین اظهار کند» (جعفریان، ۱۳۸۳: ۳۳۰). او خود نیز در نهج البلاغه به این امر مهم اشاره کرده است آن جا که می فرماید: «یستنجحَ حاجهً الی الناسِ باظهار بدعه فی دینه» (نهج البلاغه، خطبه ۱۵۳).
همین پایبندی آن حضرت به «قاعده ی آمره ی» سیاست یا همان «مصلحت عمومی» بود که سبب آزرده شدن اشراف از او و تردید در خلافتش شد. و آن جنگ های داخلی و غائله ها برپا شد (زرگری نژاد، ۱۳۸۱: ۱۴۵ و دائره المعارف بزرگ اسلامی ، جلد۸، زیر واژه ی اسلام)
۲-۳. امام علی(ع) و به متن فراخواندن فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت عمومی
برپایه ی «هرمنیوتیک روشیِ قصدگرای مولف محور» کوئینتین اسکینر باید گفت که سیاست «اصلاحی» امام علی (ع) که در نهج البلاغه منعکس شده است مبتنی بر حاشیه راندن سیاست های عهد عثمان از یک سو و به متن فراخواندن سیاست های پیامبر(ص) در قالب سنّت نبوی را از سوی دیگر به عنوان یک کل مشاهده کرد. به عبارت دیگر احیاء و اجرای سنّت پیامبر(ص) مستلزم به حاشیه راندن سیاست های مبتنی بر مصلحت خصوصی عثمان بود به همان دلیل که «احیای سیره پیامبر(ص) برای سیاست های اصلاحی امام بسیار مهم بود» (جعفریان، ۱۳۹۱: ۴۴). به حاشیه رانده شدن سیاست های عثمان نیز به همان اندازه مهم بود. از این رو آن چه در عهد زمامداری حضرت علی(ع) بیش از همه به چشم می خورد و شاخص است همان تطبیق سیاست ها و عملکرد او با سیاست ها و عملکرد پیامبر، در مغایرت با سیاست خلفا و به ویژه عثمان است. (محمدی، ۱۳۸۵: ۱۹۸). امری که او در پاسخ به عبدالرحمن بن عوف به هنگام پیشنهاد خلافت نیز بر آن تأکید کرده بود.
در خصوص اهمیت احیاء سیره و سنت پیامبر در همه حوزه ها و از جمله ی حوزه ی سیاست برای آن حضرت (ع) فرموده است: «انّی حاملکم علی منهج نبیّکم صلی الله علیه و آله» (یعقوبی، ج۲: ۲۲۸- ۲۲۷، به نقل از جعفریان،۱۳۹۱: ۴۶). او می کوشید تا در همه ی حرکات و رفتارهای خویش مانند پیامبر(ص) باشد. (جعفریان، ۱۳۹۱ : ۱۲۸). و بی شکّ نهج البلاغه بازتاب دهنده ی سنّت نبوی است. (همان: ۱۶۷- ۱۶۶) همان سنتی که چنان چه گذشت «مصلحت عمومی» از مؤلفه های بنیادین و بلکه اساس آن به شمار می رود. بر پایه‌ی همین سنّت بود که آن حضرت (ع) گروه های منزلتی شکل گرفته در دوران خلفا که در ظاهر دینی بود ولی در باطن بر پایه‌ی رابطه‌ی خونی، عشیره ای و امثال آن شکل گرفته بود را با توجه به معیارهای عام گرایی سیاسی و اخلاقی دگرگون کرد. او حتی گروه های شکل گرفته بر پایه‌ی «سبقت در اسلام» را که برای خود امتیازاتی قائل شده بودند در روز اول خلافت خود این گونه نقد کرد: «هرکس از مهاجر و انصار که صحابی رسول خدا بوده و اکنون به دلیل صحابی بودنش خود را از دیگران برتر می شمارد، باید بداند که فضیلت نزد خدا است و در قیامت تجلی می یابد و پاداش و اجر چنین کسی با خدا است». (محمدی، ۱۳۸۵: ۱۶۶).
اکنون که به اختصار به این سؤال مقدّر که چرا علی(ع) ؟ و چرا نهج البلاغه؟ در دایره ی بررسی «فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت عمومی» و آن هم در سطح فرمانروایان قرار گرفته است پاسخ دادیم به نقشه ی راه این پژوهش برگشته و بر بنیاد آن به جستجوی «فرهنگ سیاسیِ مطلوبِ نهج البلاغه» و مهمترین «مؤلفه ی پایه» ی آن یعنی «مصلحت عمومی» خواهیم پرداخت.
بر پایه ی نقشه ی راه و در قسمت مفاهیم گفته بودیم که این گونه نیست که هر فرهنگی بتواند بستر مناسبی را برای پیدایش و نُضج «مصلحت عمومی» فراهم کند. بلکه مفهوم «مصلحت عمومی» بر بنیاد هستی شناسانه و انسان شناسانه ی ویژه ای از جمله ایده ی توحید یا «خدای واحد قادر خالق» و «نفس جاوید» استوار می باشد. زیرا چنین ویژگی هایی مقوّم «فردیّتِ» آدمی و بالا رفتن شأن او شده و بدین سان بستر و محملی برای اندیشیدن به «امر عمومی» فراهم خواهد آمد. چنان چه در فصل گذشته یا فصل «فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت عمومی در سنت اسلامی – نبوی» به تفصیل در این مورد بحث شد و استدلالات لازم- به خصوص با مقایسه ی جهان بینی مبتنی بر توحید و معاد با جهان بینی مبتنی بر شرک و نفی معاد- به نفع این ادّعا ارائه شد.
با این که می توان استدلال کرد که از آن جا که امام علی(ع) خود در سنت اسلامی رشد و نمو یافته و در عین حال از معماران سنّت و فرهنگ اسلامی است و همواره می کوشیده تا به قرآن و سنت نبوی هم پایند باشند بدون شک به جهان بینی، فرهنگ و سنّت مبتنی بر توحید و معاد سخت پایبند است و دیگر لازم نیست در این فصل به آن پرداخته شود. با این حال برای پیش رفتن پژوهش بر پایه ی نقشه راه اشاراتی هرچند مختصر به این امر ضروری می نماید.
۳.توحید و معاد از وجوه ممیزه ی نهج البلاغه
بنا به مناسبت این بخش از پژوهش را با سخنی از ابن ابی الحدید آغاز می کنیم:
«واعلم ان التوحید و العدل و المباحث الشریفه الالهیه، ما عرفت الاّ من کلام هذا الرّجل، و ان کلام غیره من اکابر الصحابه لم یتضمن شیئاً من ذلک اصلاً ولاکانوا یتصورونه، ولو تصوروه لذکروه، و هذه الفضیله عندی اعظم فضائله علیه السلام. (دانشنامه امام علی، جلد ۲: ۷).
چنان چه می بینیم ابن ابی الحدید بر آن است که مباحث ویژه و خاص مربوط به توحید و الهیات فقط در گفتارهای امیرالمؤمنین یافت می شود. زیرا که تمام صحابه از این فضیلت محروم بودند و به نظر او این بزرگترین فضیلت امام علی(ع) است.
بی گمان اصل توحید در میان اصول اعتقادی از چنان جایگاهی برخوردار است که سایر اصول اعتقادی نیز بر این اصل استوار گشته اند. «اسلام» در لغت به معنای «انقیاد» و «گردن نهادن» به «حکم» است و در کاربرد دینی آن به تسلیم در برابر فرمان و حکم الهی اشاره دارد (قرآن/بقره/۱۱۲و ۱۲۸). سه اصل اعتقادی توحید، نبوت و معاد شالوده ی دیانت اسلام را تشکیل می دهند به گونه ای که کلیه ی گزاره های خبری وانشایی که در این آیین آمده، معنا بخشی خود را وامدار یکی از این اصلها یا هر سه تای آن هاست. نکته ی مهم آن است که در اسلام بیشتر از سایر ادیان بر روی توحید خالص و یگانگی بی قید و شرط خداوند متعال تاکید شده است. (دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هشتم، واژه ی اسلام).
در قلب دیانت اسلام اعتقاد به توحید یا ذات حقیقت خداوند قرار دارد. خداوند واحد، خداوند مطلق و ذات لایتناهی، خداوند رحمان و رحیم، یگانه ای که هم متعالی است و هم در قلب همه ی اجزای وجود تجلی می کند و با این حال برتر از آن است که به تصور آمده و یا قابل درک باشد و با این همه از رگ گردن به ما نزدیکتر است. «الله» حقیقت مرکزی اسلام در تمام جنبه های آن است و شهادت به این یگانگی که توحید نامیده می شود، محوری است که کلیه ی امور اسلامی حول آن می گردد. (نصر، ۱۳۸۸: ۲۳). پیامبرش کراراً در ملأ عام گفته بود:«قولوا لا اله الاّ الله تفلحوا»(ابن حنبل، ۱۳۱۳ ق: ۳/۹۲ به نقل از دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هشتم، واژه اسلام) زیرا شهادت به این یگانگی در قلب اعتقادات اسلامی قرار دارد و سر سلسله ی تمام اعتقادات دینی است. (مطهری، ۱۳۷۴: ۲۵). او چنان است که لیس کمثله شیء (قرآن، شوروی، ۱۱). همه جا هست چرا که«فأینما تولوا فثّم وجه الله» (بقره/۱۱۵) «و هو معکم اینما کنتم» (حدید/۴)سر منشا و اول و آغاز همه ی امور او است و همه چیز در نهایت به او ختم می شود. «هو الاول و الاخر» (حدید/۳). او دارای صفاتی نظیر، حکیم، عزیز، علیم، جمیل، رزاق، مؤمن، رحمن، رحیم، مهیمن و غیر آن است که جملگی عین ذات اوست.
طُرفه آن که از نظر اسلام، تنها انسانها نیستند که خدا را در می یابند بلکه خداوند برای هیچ آفریننده ای چه جاندار و چه بی جان ناشناخته نیست و همه ی آنها طبق نصّ صریح قرآن زبان به تسبیح و تقدیس او گشوده اند^[۲۵]. (حشر/۱، صف/۱، جمعه/۱) و تسبیح وقتی معنا پیدا می کند که ستایش کننده ستایش شونده را بشناسد. آری، او یکتای بی همتا است. بر همه چیز و همه کس احاطه دارد و به همه چیز دانا است. جهان و تمام موجودات مخلوق اوست و با تدبیر او اداره می شوند^[۲۶]. خلاصه آن که در هیچ دینی بیشتر از اسلام بر ساحت متعالی خداوند تاکید نشده است (نصر، ۱۳۹۲: ۳۰) او از همه بی نیاز است. همگان به او نیازمندند: «انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید» (فاطر/۱۵). او بر همه چیز آگاه و تواناست: «انه بکل شی علیم» (شوری/۱۲) «و انه علی کل شی قدیر» (حج/۶) و به آدمی از رگ گردن نزدیک تر است (ق/۱۶) و اصولاً دین اسلام یعنی تسلیم شدن به اراده ی چنین خداوند (حتّی، ۱۳۸۰: ۱۶۴).او با چنین اوصافی آدمی را خلق کرده و خود را به خاطر خلق چنین موجودی «احسنُ الخالقین» نامیده است. لاجرم این مخلوق باید بسیار با اهمیّت باشد که به هنگام خلق او خداوند یکتایِ بی همتایِ بی انباز علیم و قدیر و مالک هر دو جهان، از سوی خودش «احسنُ الخالقین» معرفی می شود. از این رو امام علی(ع) به توحید، آثار و پیامدهای آن بسیار اهمیّت داده و کوشیده است تا به گونه ای شایسته آن را برای همگان تبیین کند. از نشانه های این توجه و اهمیّت آن است که «توحید» و متفرعات آن یکی از محورهای عمده ی نهج البلاغه است. (سیدان، ۱۳۸۰: ۴۵).
در اولین خطبه ی نهج البلاغه و در آغازین جملات آن این گونه می خوانیم: «الحمدلله الذی لایبلغ مدحته القائلون. و لایحصی نعماءَهُ العادّون… اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به. و کمال التصدیق به توحیده. و کمال توحیده الاخلاص له… کائنٌ لاعن حدثٍ، موجودٌ لاعن عدم. مع کلُّ شیءٍ لابمقارنته. و غیر کلّ شیء لابمزایلهٍ… انشاء الخلق انشاءً. وابتداه ابتداءً. بلا رویّهٍ اجالها (نهج البلاغه شهیدی، خطبه ی اول: ۳-۲).
پرداختن به الهیات، خدا و ماوراء الطبیعه نه فقط بخش مهمی از نهج البلاغه تشکیل می دهد بلکه در برگیرنده ی بحث های عقلی و فلسفی بسیار بدیع و پیچیده ای است که همگان را به تحسین و شگفتی واداشته است.
ابن سینا درباره ی امام علی (ع) می گوید: «کان علی(علیه السلام) بین اصحاب محمد (ص) کالمعقول بین المحسوس». یعنی علی (ع) در میان یاران رسول خدا مانند «کلّی» در میان «جزئیات محسوسه» بود و یا مانند «عقول قاهره» نسبت به «اجسام مادیه» بود. (به نقل از مطهری، ۱۳۸۹: ۵۶). به همین دلیل مرتضی مطهری در این باره می نویسد: «بحث های توحیدی نهج البلاغه را شاید بتوان اعجاب انگیزترین بحث های آن دانست. بدون مبالغه این بحث ها با توجه به مجموع شرایِط پدید آمدن آنها در حدّ اعجاز است. (مطهری، ۱۳۸۹: ۴۹).
۳-۱.توحید منشأ مصلحت عمومی
یکی از دلایلی که می توان برای اهمیّت فوق العاده ی امام علی(ع) به توحید برشمرد این است که اعتقاد به توحید صرفاً امری نظری و ذهنی نیست و به شدّت در زندگی فردی و جمعی آدمی تأثیرگذار است. چنان چه گفتیم در جهان بینی مبتنی بر توحید است که بذر «مصلحت عمومی» شکفته و به بار می نشیند. زیرا در این جهان بینی است که آدمی به عنوان آدم از شأن و کرامت برخوردار شده می تواند به عنوان موجودی مستقل بیندیشد و محمل «امر عمومی» گردد. به ویژه آن که معمولاً ایده ی توحید، معاد و خلود نفس آدمی به صورت یک بسته با هم وجود دارند و این بسته ی سه بعدی است که سبب تحول در فرد و اجتماع می گردد. امام علی (ع) در این خصوص جمله ای شگفت انگیز در این خصوص دارند که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت: «التوحید حیاه النفس». (دانشنامه ی امام علی(ع)، جلد ۲: ۱۱). توحید یعنی اعتقاد به خدایِ یکتایِ بی همتایِ قادرِ خالق، حیات و جانِ نفس و روح آدمی است. از این رو گفته اند که هرکس هر طور خدا را بشناسد، زندگی می کند. زیرا خداوند همه چیز یک انسان مؤمن است بدون شک نوع فهم آدمیان و از جمله اهل ایمان، از خدا بر افکار، منش، روش، رفتار و کردار آنان در همه ی حوزه های فردی و اجتماعی تأثیرگذار خواهد بود. (دلشاد تهرانی، ۱۳۸۴: ۵۵).
۳-۲. توحید منشأ کرامت انسانی
کلام آخر این که «توحید» و کرامت انسانی و حفظ حقوق او را باید مقولاتی به هم پیوسته دانست. زیرا گرچه در اسلام بالاترین مقام و منزلت از آن خداوند است و خاستگاه و سرچمشه ی همه ی حقها و حقوق ها خداوند بزرگ است؛ با این همه انسان نیز در این کانون جای دارد و از بالاترین کرامت برخوردار است و برترین ارزش را دارد، و «حقوق او حقوق خدایی است، و دوستی او دوستی خدا، و خدمت به او خدمت به خداوند است». همان طور که «ایمان به خدا و ایمان (گرایش) به مؤمنان و خانواده بشری و خانواده خدایی، و دوستی خدا و دوستی مردم، و جهاد در راه خدا و جهاد در راه ]مردم[ و زائر خدا و زائر انسان و … مساوی و همسان» هستند. (الحیاه، جلد۷: ۳۹۶). از این قرار می توان گفت که محور تمام قوانین الهی انسان است. (همان: ۲۷۳) لازم به ذکر است که در این فقرات عموم «انسان» ها بدون هیچ قیدی مورد توجه هستند.
امام علی(ع) در خطبه ی ۱۰۸ نهج البلاغه به این معنی اشاره کره است: «وشدَّ بالاخلاص و التوحید حقوق المسلمین فی معاقدها» ]خداوند[ حقوق مسلمانان را با اخلاص و یکتاپرستی پیوند داده است». (دلشاد تهرانی، ۱۳۸۴: ۶۲).
۳-۳. معاد بستر ساز مصلحت عمومی
این گونه نیست که نهج البلاغه صرفاً سرشار از استدلال های بدیع و خطابه ها و مواعظ دلکش درباره ی توحید باشد بلکه این کتاب شریف عنایت شایان توجهی را نیز به «معاد» نموده است. واژه ی معاد با آن که در قرآن فقط یک بار آمده است در نهج البلاغه به کرّات آمده است. (قربانی، ۱۳۸۰: ۳۸۲). علاوه بر این امام علی(ع) بنا به مناسبت کراراً به اصل معاد اشاره کرده است و این حاکی از اهمیّت معاد در نزد آن حضرت است. زیرا معاد دومین رکن قوام بخش دین اسلام است. بدون معاد می توان حکم به انکار امر و نهی و انذار و تبشیر و نبوت و وحی داد. مؤثرترین قسمت های قرآن آیاتی است که مربوط به آخرت است و بیش از یک چهارم آیه های قرآن به صور گوناگون به معاد مربوط می شود. (دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هشتم، زیر واژه ی اسلام). یک سوره ی کامل قرآن به نام قیامت است که برای اشاره به حیات دیگر و جاوید از اصطلاحاتی مانند «روز جزا» «روز رستاخیز»، «آن روز»، «ساعه» و «حاقه» استفاده می کند. (حِتّی، ۱۳۸۰: ۸-۱۶۷). در اهمیت معاد همین بس که در قرآن فراموشیِ روز قیامت یا روز حساب، اساس گمراهی دانسته شده است. (ص/۳۸/۲۶).
معاد خود به معنای ازلی بودن حیات انسان است و این امر بر اهمیّت «فرد انسانی» که برخلاف تصور اعراب پیش از ظهور اسلام به ایده ی معاد اعتقادی نداشتند و او را فناپذیر می دانستند می افزاید. «منها خلقنکم وفیها نعیدکم و منها نخرجکم تاره اخری». (قرآن، ۲۰/۵۵). زندگی پس از مرگ، بهشت و جهنم و داوری درباره‌ی کارهای بد و خوب آدمی از اعتقادات اسلامی است. باور به معاد از نظر لفظی به معنای بازگشت به سوی خداوند بوده و از لحاظ اعتقادی رستاخیز به حساب می‌آید. (نصر، ۱۳۸۸: ۲۳۱).
معاد از توحید استخراج می شود. چرا که براساس قرآن، معاد، قیامت و جاوید بودن آدمی لازمه‌ی حکمت و عدل خداوند حکیم و عادل است. (ص/۲۷ و۲۸ و جاثیه/۲۱ و۲۲). علاوه بر این خداوند به گونه ای آدمی را خلق کرده است که فناناپذیر است. زیرا در او چیزی به ودیعه گذاشته است که از جنس طبیعت و آب و گل نیست. حقیقتی است فناناپذیر که از ذات حق در او به ودیعه گذاشته شده است. «و نفخت فیه من روحی» (حجر/۲۹). و می دانیم که مسأله ی روح و نفس و بقای روح پس از مرگ از امّهات معارف اسلامی هستند. (مطهری، ۱۳۷۴: ۵۰۷).
چنان چه گفتیم جهان بینی ها و فرهنگ های توحیدی و معتقد به جاوید بودن حیات آدمی در قالب ایده های معاد سبب تقویت «فردگرایی» به معنای اهمیت «فرد انسانی» به تنهایی و خارج از زندگی جمعی و سایر وابستگی های او به جهان خارج از خودش می شود. حال ببینیم در فرهنگ اسلامی چگونه ایده ی خدای واحد و خالق و ایده ی معاد و حیات جاوید بستری می شود برای فردگرایی و بالا بردن شأن آدمی و زان پس همین آدم جاوید الحیات عظیم الشأن محمل تفکر درباره‌ی «امر عمومی» می شود و می‌تواند آغازگر، تداوم بخش و توسعه گر «فرهنگ معطوف به مصلحت عمومی» شود.
از نکات درخور توجه آن که امام(ع) از معاد برای اصلاح و تربیت نفوس و همچنین «مصلحت عمومی» استفاده کرده است. از کلام اوست : «بئس الزّاد الی المعاد العدوان الی العباد». بدترین توشه برای آخرت ستم بر بندگان خداست. (نهج البلاغه، حکمت ۲۲۱). استفاده از این اهرم به قدری قوی و اثر بخشی بوده است که گاه بزرگانی مانند همّام با شنیدن خطبه ی متقین جان به جان آفرین تسلیم می کنند. حیات و گرمای سخن علی(ع) و حقیقت معاد و همچنین شیوه ی استفاده ی آن حضرت از این اهرم قدرتمند برای دمیدن منطقی تازه به انسان ها گاه چنان است که قرنها بعد از زبان دانشمند بزرگی چون ابن ابی الحدید پس از خواندن خطبه ی ۲۲۱ آن حضرت(ع) که درباره ی معاد است می خوانیم:

در این نوع از تجارت الکترونیکی،واحدهای دولتی،کالا ها،خدمات و اطلاعات را از بنگاه ها یا از مردم خریداری کرده و خدمات خود را از این طریق به متقاضیان ارائه می کنند.

اجزای تشکیل دهنده فضای بازار داد و ستد الکترونیکی

در فضای بازار خریداران و فروشندگان همانند یک بازار داد و ستد فیزیکی،کالا و خدمات را با پول مبادله می کنند،به این تفاوت که در این بازار این عمل به صورت الکترونیکی انجام می شود.فضای بازار شامل معاملات الکترونیکی است که نوع جدیدی از توزیع کالا و خدمات را ایجاد می کند.اجزای اصلی تشکیل دهنده یک بازار داد و ستد الکترونیکی شامل مشتریان،فروشندگان،کالا(فیزیکی یا دیجیتالی)،زیر ساخته ها،واسطه ها و دیگر شرکای تجاری و خدمات پشتیبانی می باشد که به تشریح آنها پرداخته می شود(معمارنژاد،۱۳۸۷،صص۷۶-۷۹).

• • • مشتریان-میلیون ها نفر از افرادی که در سراسر جهان از سایت های اینترنتی استفاده می کنند،خریداران بالقوه کالاها و خدماتی هستند که بر روی شبکه اینترنت عرضه و تبلیغ می شوند.این مشتریان بالقوه به دنبال سرگرمی،معاملات سودمند و اجناس ارزان قیمت بوده و به سادگی می توانند به جستجوی اطلاعات،مقایسه،پیشنهاد قیمت برای خرید و گاهی نیز به معامله بپردازند.در عین حال سازمانها،بیش از ۸۶ درصد از فعالیت های تجارت الکترونیکی را به خود اختصاص می دهند.

  

• • فروشندگان-بر روی شبکه وب میلیون ها فروشگاه وجود دارد که هر کدام به تبلیغ و عرضه انواع متعددی از کالاها می پردازند به نحوی که هر روزه می توان عرضه جدیدی از کالاها و خدمات را یافت.در این حالت فروشندگان می توانند محصولات خود را به طور مستقیم از طریق وب سایت خود و یا از طریق بازار داد و ستد الکترونیکی به فروش برسانند.

• • محصولات-یکی از تفاوت های اصلی بین بازار داد و ستد فیزیکی و الکترونیکی امکان دیجیتالی نمودن کالاها و خدمات در فضای بازار است.هرچند که هر دو نوع بازار به فروش محصولات فیزیکی می پردازند،اما در بازار داد و ستد الکترونیکی،محصولات دیجیتالی نیز به فروش می رسند. محصولات دیجیتالی محصولاتی هستند که می توانند به اشکال دیجیتالی تبدیل شده و بر روی شبکه اینترنت تحویل داده شوند.علاوه بر امکان دیجیتالی شدن نرم افزارها،کالاها و خدمات دیگری نظیر موسیقی،روزنامه و کتاب را نیز می توان دیجیتالی نمود.منحنی هزینه محصولات دیجیتالی متفاوت از منحنی هزینه محصولات عادی است،چرا که در مورد محصولات دیجیتالی اکثر هزینه ها ثابت بوده و هزینه های متغیر بسیار ناچیز می باشند.بنابراین به محض پرداخت هزینه های ثابت میزان سود به سرعت افزایش یافته و این موضوع یکی از مزایای اصلی بازارهای داد و ستد الکترونیکی است.

• • زیر ساخت ها-زیر ساخت های یک بازار داد و ستد الکترونیکی شامل سخت افزار،نرم افزار،شبکه ها و غیره می باشد.

• • پیشخوان شرکت-تعامل مشتریان با بازار داد وستد الکترونیکی از طریق یک پیشخوان صورت گرفته و زیر ساخت های آن شامل سایت اینترنتی(درگاه)فروشندگان،کاتولوگ های الکترونیکی،موتور جست وجو و یک شبکه پرداخت است.

• • بخش های پشتیبان فعالیت ها-تمامی فعالیت های مرتبط با مدیریت انبار،خرید از عرضه کنندگان،امور مالی و حسابداری،مراحل پرداخت،بسته بندی و تحویل در بخش های پشتیبانی یک شرکت انجام می شود.

• • واسطه ها-معمولاً در بازاریابی،واسطه طرف سومی است که بین خریداران و فروشندگان وساطت می کند.در بازار داد و ستد الکترونیکی،تمام واسطه ها خدمات خود را بر بروی شبکه وب عرضه کرده و نقش آنها اغلب با نقش واسطه ها متفاوت است.به نحوی که واسطه های بر خط یا آنلاین به ایجاد و مدیریت بازاریابی برخط می پردازند.اکثر واسطه های بر خط و آنلاین در قالب سیستم های رایانه ای ارتباط بین خریداران و فروشندگان را برقرار و انجام معاملات را تسهیل می کنند.

• • طرف های تجاری دیگر-علاوه بر واسطه ها،بسیاری از طرف های تجاری بر روی شبکه اینترنت و اغلب در طول زنجیره عرضه همکاری می کنند.

• • خدمات پشتیبانی-فضای بازار شامل انواعی از خدمات پشتیبانی مختلف اعم از خدمات تضمینی و اطلاع رسانی است.

مدل های کسب و کار تجارت الکترونیکی

مدلهای کسب و کار تجارت الکترونیکی بسیار متنوع بوده ولی نکات مشترک در این مدل و جزئیات مربوط به آنها به شرح زیر می باشد(سهلانی،۱۳۸۸،ص۳۴).
۱)بازاریابی مستقیم به صورت بر خط یا آنلاین
اکثر مدل ها شامل فروش بر خط یا آنلاین توسط تولید کننده به مصرف کنندگان(با حذف واسطه ها)و یاخرده فروشان به مشتریان بوده که هدف آنها افزایش کارایی در توزیع محصولات و خدمات است.چنین مدل هایی به طور خالص برای محصولات و خدمات دیجیتالی(مثل نرم افزار،موسیقی و ….)از کارایی بالاتری برخوردارند،چرا که به این گونه کالاها و خدمات به صورت الکترونیکی به مشتری تحویل داده می شوند.این مدل ها از طریق انواع معاملات B2Bو B2C تجارت الکترونیک به صورت عملی مورد استفاده قرار می گیرند.
۲)سیستم های مناقصه و مزایده الکترونیکی
سازمان ها و بنگاه های اقتصادی بزرگ(دولتی و خصوصی) معمولاً برای خرید و فروش هایی با حجم بالا از سیستم مناقصه استفاده می کنند.در این سیستم پیشنهاد خرید یا فروش هایی با حجم بالا از سیستم مناقصه استفاده می کنند.در این سیستم پیشنهاد خرید یا فروش در محیطی الکترونیکی انتشار یافته و متقاضیان آمادگی خود را برای شرکت در مناقصه و مزایده اعلام و در نهایت برنده انتخاب می شوند.این سیستم که به صورت بر خط و آنلاین عمل می کند،از نظر زمانی موجب کاهش زمان معاملات و از نظر هزینه به کاهش هزینه ها می انجامد.به طور معمول سازمان های دولتی استفاده از این سیستم را در دستور کار خود قرار می دهند.
۳)معامله با قیمت مورد نظر خود
این مدل به خریداران امکان می دهد که قیمت مورد نظر خود را برای خرید کالاها و خدمات اعلام و واسطه ها نیز سعی می کنند تا بین قیمت مورد درخواست مشتریان یا خریداران با قیمت پیشنهادی عرضه کنندگان تناسب ایجاد کنند.این مدل به مدل مجموعه تقاضا معروف است.
۴)یافتن بهترین قیمت
بر طبق این مدل که به مدل موتور جست و جو معروف است،مشتری نیاز خود را مشخص کرده،انگار واسطه ای بر اساس بانک اطلاعاتی خود پایین ترین قیمت را با توجه به نیاز مشتری تشخیص داده و به وی اعلام می کند، خریدار بالقوه مدت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه فرصت دارد تا قیمت اعلام شده را پذیرفته یا رد کند.
۵)بازاریابی وابسته با واسطه
در این مدل،شرکاء با همکاران بازاریابی(شرکت،سازمان یا یک فرد)مشتریان را به سایت های فروشندگان کالاها و خدمات ارتباط یا ارجاع می دهند.این ارتباط یا ارجاع از طریق قرار گرفتن تبلیغات یا آرم شرکت های فروشنده در سایت شریک بازاریابی صورت می گیرد.چنانچه ارجاع مشتری به فروشنده از طریق سایت شریک بازاریابی منجر به انجام معامله شود،شریک بازاریابی حق العمل خود را بر اساس قیمت بین ۳ تا ۱۵ درصد دریافت می کند.به عبارت دیگر شرکت فروشنده از طریق بازاریابی وابسته یک سیستم فروش،حق العمل مجازی را ایجاد می کند.
۶) بازاریابی مجازی
بر طبق این مدل،یک سازمان جهت افزایش فروش خود،از طریق ارسال پیام برای مردم سعی در افزایش آگاهی و انجام تبلیغ می ک
۷) خریدهای گروهی
در تجارت جهانی به شکل ناپیوسته یا آفلاین،خریدهای با حجم و ارزش بالا مشمول تخفیف می شوند. در محیط تجارت الکترونیکی نیز مفهومی به نام مجموع تقاضا وجود دارد که طبق آن یک طرف سوم درخواست های افراد و شرکت های کوچک و متوسط را شناسایی و جمع آوری کرده و آنگاه با حجم بالایی از درخواست برای دریافت تخفیف یا دریافت بهترین قیمت با فروشندگان مذاکره می کند.
۸) حراجی های بر خط یا آنلاین
اکثر مردم در مورد EBAY.COM که بزرگترین سایت حراجی بر خط یا آنلاین در سطح جهان است.مطالبی را شنیده اید .صدها شرکت دیگر نیز نظیر YAHOO.COMو AMAZON.COM سایت های حراجی بر خط (آنلاین) را راه اندازی کرده اند.در این گونه سایت ها،فروشندگان بر خط (آنلاین)،پیشنهادات مربوط به فروش کالاها و خدمات را ارائه نموده و محصولات را به بالاترین قیمت پیشنهادی به فروش می رسانند.
۹) بومی کردن کالا و خدمات
منظور از بومی کردن کالا و خدمات،تولید آنها مطابق مشخصات مورد نظر مشتریان با خریداران است.بومی سازی مدل جدیدی نیست ولی از آنجا که با بهره گرفتن از محیط الکترونیکی می توان کالاها و خدمات را مطابق نظر مشتریان تولید و قیمت آنها را تغییر نداد(همان قیمت غیر بومی سازه شده) مورد توجه قرار گرفته است.شرکت Dell نمونه خوبی از بومی سازی رایانه های شخصی منطبق نظر مشتریان است.شرکت های خودرو ساز با بهره گرفتن از این مدل یعنی تولید اتومبیل مطابق سفارش مشتریان خود در کشورهای مختلف،حجم موجودی انبار خود را به شدت کاهش داده و از این طریق منافع زیادی را کسب نموده اند.
۱۰)بازار داد و ستد الکترونیکی و مبادلات
بازار داد و ستد الکترونیکی در مورد مبادله کالا ها و نیز سهام مورد استفاده قرار می گیرد.از سال ۱۹۹۹ هزاران بار دادوستد الکترونیکی فرآیندهای تجاری را به دلیل استفاده از اینترنت با کارایی بیشتری انجام می دهند.اگر این بازارها به خوبی سازماندهی و مدیریت شوند،قادرند تا منافع معنی داری برای فروشندگان و خریداران ایجاد کنند.اینترنت یک بازار داد و ستد مجازی است.
۱۱) سیستم زنجیره ارزش
این مدل اطلاعات مربوط به کالاها و خدمات را به صورت یک بسته برای مشتریان آماده می کند.به عنوان مثال سایت Carpoint.com خدمات متعددی را جهت خرید اتومبیل ارائه می کند
۱۲) ارائه کنندگان خدمات زنجیره ارزش
در این مدل ارائه دهندگان زنجیره ارزش به طور خاص عوامل زنجیره عرضه مثل پشتیبانی یا پرداخت را معرفی می کند.
۱۳) کارگزاران اطلاعات
کارگزاران اطلاعات،خدماتی نظیر امنیت و محرمانه ماندن،جست و جو و محتوی اطلاعات را ارائه می نمایند.مانند Bizrate.com,Google.com.
۱۴) معاملات پایاپای
بنگاه ها با بهره گرفتن از این مدل،کالاها و خدمات و محصولات مازاد بر نیاز خود را با آنچه نیاز دارند مبادله می کنند.این گونه مبادلات به وسیله ی بازارسازها سازمان دهی می شود.
۱۵) تخفیفات بالا