وبلاگ

حضرت احمد(ع)در نزد پدرش امام موسی کاظم (ع)،از جایگاه و احترام ویژه ای برخوردار بوده است.نوشته اند که ایشان،مردی کریم،جلیل القدر،بزرگوار و پارسا بود و حضرت امام موسی کاظم(ع) به دلیل علاقه ای که به وی داشت،ملکی به نام یسیره را به او هدیه کرد؛ملکی که بعدها حضرت احمد(ع) آن را فروخت و هزار اسیر را آزاد کرد.
تاریخ نویسان،زمان پیدایش قبر احمد بن موسی(ع) را یکسان ننوشته اند.گروهی آن را در زمان امیر عضد الدوله(۳۷۳_۳۳۸ه ق) و گروهی دیگر،در زمان امیر مقرب الدین مسعودبن بدر(متوفی به سال۶۶۵ ه ق)نوشته اند.
در سال ۴۷۵(ه ق) مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو پادشاه فارس،ملکه تاشی خاتون اقدامات نیکویی بر بارگاه آن حضرت انجام داد.این بانوی نیکوکار،اقدام به بهسازی بارگاه کرد و در عرض ۵سال آرامگاهی وسیع و گنبدی بلند بر آن ساخت.هم چنین در جنب آرامگاه،مدرسه ای وسیع بنا کرد و نیز تعداد بسیاری از مغازه های بازار نزدیک حرم وملک میمند فارس را وقف بر این آستان مقدس نمود (جمالی نژاد،۱۳۹۱: ۹۸-۱۰۳).
۴-۳- مکان های زیارتی محبوب دتیا
۱)مکه مکرمه
شهر مکه در بخش غربی جزیره العرب و نجد قرار گرفته و آن را جزو تهامه می دانند.این شهر از شمال به مدینه،از مشرق به نجد و ریاض،از جنوب به یمن و از غرب به جده محدود می شود.شهر مکه میان دو کوه محصور شده به همین دلیل از دور دیده نمی شود.اطراف مسجدالحرام را سکونت گاه ها و هتل هایی فراگرفته که بر فراز تپه های سنگی قرار گرفته است.
شهر مکه ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح محل توقفی برای کاروانیان بوده که از یمن و شام رفت و آمد داشتند و چون بر سر راه سه نقطه مهم فلسطین،یمن و دریای سرخ بوده از اهمیت فراوانی برای گردشگران برخوردار بوده است.مسجدالحرام بزرگ ترین وشریف ترینمسجد که قبله مسلمانان،نهاد توحید و حرم امن الهی بوده و خلقی سپیدپوش از همه نقاط عالم دریک جهت به دورآن همواره در حرکت داوم اند،در وسط شهر مکه قرار داشته وساختمان آن دور تا دور کعبه که در سال ۱۸۹۰ قبل از میلاد،به وسیله حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام بنیان نهاده شد،حجرالاسود،شاذروان،ناودان طلا،مستجار،ملتزم،مطاف،حطیم،مقام ابراهیم،حجر اسماعیل،زمزم و مسعی در آن قرار دارد.

مناطق مهم و مقدس شهر مکه که شامل عرفات،سرزمین منی،مشعر یا مزدلفه،وادی محسر،رمی جمرات،مسجد نمره،نمازگاه ابراهیم(ع)و مسجد مزدلفه بوده و برخی اماکن متبرکه شهر مکه؛ شعب ابی طالب، دارالندوه،دارالارقم،محل تولد و خانه پیامبراکرم(ص)،خانه حضرت خدیجه کبری(س)،مزار شهدای فخ،جنه المعلی(قبرستان ابوطالب)، مساجد خیف، جن و تنعیم،کوه ابوقبیس،کوه نور و غار حرا و کوه ثور و غار ثور می باشند.
مسلمانانی که استطاعت مالی دارند حداقل یک بار در طول عمر خود به حج مشرف می شوند. حج به منزله نقطه ای است که مسلمانان از نقاط مختلف جهان با زمینه های کاملاً متفاوت در آن ذوب شده و یکی می شوند مکه و مدینه مقدس ترین نقاط برای مسلمانان محسوب می شوند وسالانه بیش از دو میلیون نفر در ماه ذی الحجه برای مناسک حج عازم عربستان می شوند.عربستان سعودی در سال ۲۰۱۱،حدود۹/۵ میلیون ویزای اسلامی برای گردشگران خارجی صادر کرد که برابر با ۱۱/۳ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۰ بود.
هم چنین تعداد ویزای صادر شده برای حج عمره نیز به میزان یک میلیون در سال ۲۰۱۱نسبت به سال ۲۰۱۰میلادی افزایش داشته است. علاوه براین،نزدیک به دو میلیون زائر خارجی نیز بیش از سال ۲۰۱۰ به این کشور سفر کرده بودند.
۲)مدینه منوره
شهر مدینه در شمال غربی جزیره العرب و شمال مکه قرار گرفته و مسجدالنبی که شریف ترین مسجد بعد از مسجدالحرام بوده واساسی ترین مسائل مربوط به اسلام و وضعیت سیاسی و اقتصادی مسلمانان با حضور پیامبر اکرم(ص)در آن بررسی می شده در آن قرار دارد.
ایوان صفه،منبر پیامبر(ص)،محراب ها،مناره های مسجد،درب های مسجد،مرقد مطهرحضرت رسول(ص)وخانه حضرت زهرا(س)در این مسجد واقع شده است.از ستون های مسجدالنبی خاطره های ویژه ای باقی مانده است که باعث متبرک و مقدس شدن آن ها گشته و با نام های خاصی جاودان مانده اند.
برخی مساجد تاریخی شهر مدینه شامل مساجد غمامه، علی بن ابی طالب(ع)، بلال، بنی قریظه، بنی حرام، بنی حارثه، بنیظفر، ذوقبلتین، قبا، ابوذر، سقیا، مصبح، ردالشمس، ذوالحلیفه، سیدالشهدا، مساجد سبعه یا هفتگانه، مسجد جمعه، مسجدالاجابه، مسجدالرایه ومشربه ام ابراهیم بوده و برخی از اماکن تاریخی شهر مدینه شامل مناطق بدر، ربذه، خیبر، غدیر خم، فدک، و وادی های عقیق و بطحان و کوه های احد، عینین، سلع، عیر، ذباب و جمارات الثلاثه می باشد. بیش تر کسانی که به مکه مکرمه مشرف می گردند برای تکمیل زیارت خود به دیدن حرم حضرت رسول(ص)در مدینه نیز می روند.حضرت امیر علیه السلام، حاجیان را به درخواست رزق معنوی در حرم نبوی،ترغیب می کند و می فرماید:"هرگاه به زیارت خانه خدا رفتید با]زیارت[پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،حج خود را کامل کنید که ترک زیارت رسول خدا،جفای به اوست،شما به این کار،فرمان دارید و حج خود را با زیارت قبوری که خداوند،حق و زیارتآن ها را بر شما لازم کرده است کامل گردانید و نزد این قبرها روزی بطلبید".
۳)نجف اشرف
شهر نجف در جنوب غربی بغداد و۷۸ کیلومتری شهر کربلا در کنار دشت بی آب وعلف صحرای شام الباریه الجنوبیه یا بادیه شام قرار دارد و آرامگاه امام اول شیعیان جهان،حضرت علی علیه السلام قداست خاصی به آن بخشیده است.بازارها،مساجد،کتابخانه ها ومدارس علوم دینی آن_ که در طول سالیان اخیر جایگاه ونقش آن در تحولات تاریخی و سیاسی جهان اسلام بی نظیر بوده است_مرکزیت مذهبی آن را دوچندان کرده است.
حرم مطهر و آستان مقدس حضرت علی(ع)در مرکز شهر قرار داشته و مساجد عمران بن شاهین،الخضراء،شیخ طوسی،هندی،مسجدالراس تکیه بکتاشیه و هم چنین کتابخانه حیدریه وخزانه حرم از ملحقات حرم مطهر می باشند.
از این رو شهر نجف یکی از شهرهای بسیار مهم گردشگری مذهبی کشور عراق است که سالانه پذیرای جمعیتی بالغ بر ۲۰میلیون نفر زائر بوده و برنامه ریزی برای اسکان این جمعیت رابه یکچالش مهم تبدیل نموده است؛به علاوه نزدیکی این شهر به شهرهای تاریخی و مذهبی همچون بابل و کوفه وبهره برداری از فرودگاه بین المللی نجف نیز سبب شده است که جمعیت گردشگران ومسافران غیرزیارتی به این شهر بیشتر شود.آن چه مسلم است،جمعیت مشتاق زائر خصوصاً شیعیان،تمایل به اقامت در نزدیک ترین مکان به حرم مطهر را دارند و با توجه به وضعیت امنیتی حاکم بر کشور عراق و شهر نجف،مدیریت اسکان،نحوه توزیع مکان های اقامتی و خدمات مرتبط با اسکان زائرین در منطقه مرکزی شهر،از اولویت های برنامه ریزی شهرداری نجف است.
شهر کوفه که در هشت کیلومتری نجف اشرف قرار دارد و درسال ۱۷هجری به دستورخلیفه دوم و به دست سعدبن ابی وقاص بنا گردیده نیزاز موقعیت ممتازی برخوردار بوده و از یک سو با صحرا وحجاز آن روز اتصال داشت و از سوی دیگربه شهرباستانی حیره نزدیکی داشت. مسجد جامع کوفه مدفن اولین شهید کربلا و سفیرسیدالشهداء(ع)، مسلم بن عقیل و هم چنین آرامگاه هانی بن عروه، مختار ثقفی،ابراهیم الغمر، میثم تمار و کمیل بن زیاد نخعی یمانی می باشد وهم چنین مسجد حنانه، دارالاماره،خانه حضرت علی(ع) ومساجد مبارک کوفه برخی از اماکن ارزشمند این شهر اسلامی می باشند.
۴)کربلای معلی
شهر کربلا در جنوب غربی بغداد بوده ودومین شهر مقدس عراق به شمار می رود و از جمله شهرهایی است که برای شیعیان از حرمت و قداست خاصی برخوردار است.دیرینه این شهر به دوران بابل و آشور و پس از آن دوره تنوخیان و لخمیان،حکمرانی بنی منذر و ساکنان حیره باز می گردد و از همان دوران با مزرعه های سرسبز،چشمه های فراوان وبرخورداری از آب رودخانه فرات،مناطق مجاور و هم چنین کاروان های مسافر را از محصولات خرما و غلات خود بهره مند می ساخته است.کربلا بر کرانه صحرا قرار دارد و از همین رو تا زمانی نه چندان دور،عرب های سرزمین حجاز و شام برای ساز وتوشه برگرفتن،آهنگ این شهر می کردند.
دوره بنی منذر دوره شکوفایی کربلاست.درآن روزگار شهر حیره مرکز حکومت بنی منذر بود و شهر عین التمر نیز یکی از شهرهای آبادی بودکه خرما درآن تولید می شد.کاروان ها و گردشگران فراوانی آهنگاین شهر می کردند و در این میان کربلا هم که در نزدیکی این شهر قرار داشته،سهم درخور توجهی از داد وستد آن ها به خود اختصاص داده و از آن جا که در دوره پیش از اسلام و هم در دوره اسلامی بر سر راه حیره،ا نبار، شام و حجاز قرار داشته در داد وستد اهمیتی به سزایافته است.کربلا در روزگار حاضر از شهرهای مقدس اسلامیواز مراکز تاریخی جهان است و خداوند چنین خواسته که جایگاهی والا یابد و کعبه آرزوی میلیون ها مسلمان شود که گروه گروه،آهنگ آن می کنند یا آرزوی سفر و زیارت آن را در دل می پرورانند.حرم مطهر امام حسین و حضرت اباالفضل علیهماالسلام و مقام ها و آرامگاه های اطراف حرمین مطهر هم چون مقام کف العباس شامل کف الایمن و کف الایسر،آرامگاه های حبیب بن مظاهر و ابراهیم مجاب،خیمه گاه،مقام های امام صادق(ع)،حضرت حجت(ع)،علی اکبر(ع)،علی اصغر(ع)و آرامگاه های اطراف شهر کربلا هم چون آرامگاه های حربن یزید ریاحی،الاخرس بن کاظم،عون بن عبدالله،طفلان مسلم،ابن حمزه،ابن هاشم وابن فهدحلی برخی از اماکن مذهبی و تاریخی این شهر می باشند.
مرقد مطهر امام حسین(ع)برای شیعیان یکی از مقدس ترین مکان ها پس از مکه و مدینه است و گاه سالانه بین ۳ تا ۷ میلیون نفر برای زیارت،به نجف و کربلا می آیند.
از دیگر مناطق زیارتی و گردشگری اسلامی مهم عراق می توان به شهر های کاظمین(حرمین مطهر امام موسی کاظم (ع) و امام جواد (ع)) و سامرا(حرمین مطهر امام هادی(ع) و امام حسن عسگری(ع))اشاره کرد.
۵)مشهد مقدس
مشهد مقدس در راستای توسعه گردشگری از مزیت های رقابتی بسیاری برخوردار است و از این رو بهره برداری بهینه از جمیع ظرفیت های گردشگری آن در چارچوبی شفاف،بلند مدت و پایدارمی تواند در راستای پیشبرد اهداف توسعه منطقه ای و ملی نقش مهمی ایفا نماید.
تماس و اشتیاق بسیاری از مسلمانان جهان برای زیارزت بارگاه مطهر امام رضا(ع) و بازدید از موزه ها، مساجد، مدارس علوم دینی،کتابخانه رضوی،بازارهای قدیمی، مواهب طبیعی و آب و هوایی،آثار هنری،تاریخی و فرهنگی همه،نشان از توانایی فراوان این شهر در جذب گردشگران اسلامی دارد.شهر مشهد با بیش از ۲/۴ میلیون نفر جمعیت به عنوان دومین کلانشهر بزرگ کشور، یکی از کانون های مهم گردشگری مذهبی جهان و ایران،سالانه میلیون ها گردشگر رابه خود جلب می کند.گونه شناسی گردشگری مشهد از نوع گردشگری مذهبی با هدف زیارت بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) است.این کلانشهر علاوه بر جاذبه قوی مذهبی،از بسیاری از جاذبه های علمی،تفریحی و طبیعت گردی نیز برخوردار است.بررسی ترکیب اجتماعی زائران و گردشگران وارده به شهر مشهد نشلن دهنده آن است که کارمندان و فرهنگیان با ۲۷ درصد بیشترین سهم راداشته اند و پس از این گروه به ترتیب کارگران وکشاورزان،صاحبان مشاغل آزاد، دانش آموزان و دانشجویان قرار دارند.بررسی وضعیت مدت اقامت گردشگران وارده به مشهد نشان می دهد که متوسط اقامت گروه های مختلف گردشگر در شهر مشهد،به میزان ۷-۶ شبانه روز نوسان دارد. بیش از ۶۲ درصد از زائران وگردشگران وارده به مشهد در اماکنی اقامت می گزینند که دارای دو ویژگی اصلی است: اول این که این واحدها عموماًارزان قیمت و کم هزینه هستند و ثانیاً در پیرامون حرم واقع شده اند و ضمن سهولت دسترسی به حرم، هزینه حمل و نقل را نیز بر زائر تحمیل نمی کنند. در مجموع می توان گفت نزدیک به ۸۰ درصد ترکیب جمعیتی زائران و گردشگران وارده به مشهد را اقشار کم درآمد تشکیل می دهند که ترجیح آن ها استفاده از اماکن اقامتی ارزان قیمت است.کلانشهر مشهد از بازارتقاضای گردشگری خارجی نیز بهره منداست،به طوری که توانسته به عنوان بی رقیب ترین قطب جذب گردشگری اسلامی ایران بیش از ۵۰ درصد از گردشگران خارجی را از کشورهای پیرامون خود از جمله کشورهای مرکزی(ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان، افغانستان و پاکستان) به سوی خود بکشاند. البته نقش و عملکرد جذب گردشگرانمذهبی شهر مشهد مرزهای سیاسی نمی شناسد و از تمام نقاط جهان گردشگران و زوار را به طرف خود جلب می کندکه در این میان کشورهای مسلمان و اهل تشیع(مانند عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس و دریای عمان)از مهم ترین مبدأ گردشگران می باشند. شهر مذکور با احتساب حجم گردشگران داخلی و خارجی مهم ترین مقصد گردشگری کشور است که به تنهایی بیش از مقاصد گردشگری استان های مازندران،گیلان، اصفهان وشیراز گردشگر جذب می کند.
برپایه اطلاعات موجود در شهر مشهد ۹۵۷واحد اقامتی مجاز فعالیت می کنند. در حوزه گردشگری مشهد ۹۷ هتل به ترتیب شامل ۳هتل پنج ستاره، ۷ هتل چهار ستاره، ۲۹هتل سه ستاره،۳۰هتل دوستاره و ۲۸ هتل یک ستاره فعالیت می کنند هم چنین ۲۴۳ مهمان پذیر وبیش از ۱۵۰۰واحد اقامتی شخصی به گردشگران مشهد خدمات ارائه می دهند.
براین اساس به لحاظ استقرار هتل، مشهد با بیش از ۵۰ درصد ظرفیت هتل های کشور حائز رتبه اول امکانات اقامتی در کشور است.
شناسایی و ساماندهی سایر جاذبه های مذهبی و قرار دادن این اماکن در مدار گردشگری اسلامی کلانشهر مشهد، ماندگاری گردشگران مذهبی را افزایش می دهد.
البته حوزه گردشگری مشهد، به عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان وپایتخت معنوی کشور در راستای توسعه پایدار گردشگری با چالش میان هزینه ها و منابع روبروست.
چندگانگی در تصمیم گیری های ناشی از تعداد ارگان های دخیل در امر گردشگری،عدم پیروی از سند بلند مدت راهبردی وعدم الزام دراز مدت مدیران بدان،کیفیت نسبتاً پایین مدیریت تقاضای بازدیدکنندگان و نارضایتی نسبی گردشگران،فشار روزافزون به خدمات و زیرساخت های شهروندان بومی،ضعف قوانین در مدیریت و بهره برداری از خدمات و فعالیت های گردشگری،از جمله ضعف ها وتهدیدهای سامانه گردشگری مشهد مقدس اند که در صورت استمرار در درازمدت بر ظرفیت های توسعه گردشگری آن پیامدهای منفی بر جای خواهند گذارد.
افزایش شمار زائرین خارجی در مشهد مقدس بیش از هر چیز بیانگر ارهبرد توسعه گردشگری زیارتی است که در این سال ها به عنوان یکی از مهم ترین شاخه های جذب گردشگر در کشور مورد توجه قرار گرفته است . آثار مثبت بیشتری نیز می تواند از خود برجای بگذارد؛چرا که گردشگری،حوزه ای است که کشورهای اسلامی می توانند با تشریک مساعی یکدیگر، در آن ارزش افزوده برای خود ایجاد کنند و این راهبردی است که حتی کشوری مانند مالزی نیز برآن تکیه کرده و بخش مهمی از برنامه کلان گردشگری اش را بر آن بنا نموده است.
اینک اگر ما نیز اهمیت اماکن مقدسه خود را بدانیم و در این مسیر به کار بگیریم، بی تردید می توانیم در این حوزه بسیار کارآمد تر عمل نماییم.
۶)شهر مقدس قم
شهر قم به عنوان بخش کوچکی از پیکره پهناور سرزمین ایران با بهره مندی از ویژگی های فرهنگی، مذهبی وجاذبه های گردشگری از قبیل حرم حضرت معصومه(س)،مسجد جمکران،امام زاده ها وحوزه های علمیه در سطح جهان تشیع، در کنار سایر جاذبه های اقتصادی گردشگری مانند صنایع دستی و نیز جاذبه های طبیعی گردشگری مانند جاذبه های کویری و حیات وحش و دریاچه نمک، از جمله مناطقی است که در صورت رفع موانع موجود و نیز بالفعل شدن برخی جاذبه های گردشگری می تواند پذیرای تعداد قابل توجهی از گردشگران داخلی و خارجی باشد؛ به ویژه گردشگری مذهبی که افزون بر منافع اقتصادی می تواند به عنوان نمادی از هویت و تعاملات فرهنگی وتوسعه فرهنگ دینی در سطوح ملی،منطقه ای و بین المللی قلمداد شود.
با توجه به تعدد مراکز عمدهمذهبی و مدارس علوم دینی کشور در قم،این شهر باید به یکی از مهم ترین محورهای گردشگری مذهبی و زیارتی کشور تبدیل شود وبا پایگاه های دینی و مذهبی جهان ارتباط برقرار نموده و به بازتولید و نشر تفکر اسلامی اقدام کند.
بنابراین اهمیت و ضرورت توسعه گردشگری مذهبی با کارکردهای آن مانند درآمدرایی،رشد در حوزه اقتصاد در سطح منطقه ای ومهم تر از آن،کارکردها و اثرات آن در گسترش ارزش های اعتقادی و فرهنگ اسلامی در سطوح منطقه ای،ملی و بین المللی می تواند مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران در جهت ایجاد زیرساخت های لازم قرار گیرد.هم چنین با توجه به نرخ بیکاری ۱۰/۸ درصدی در استان قم در سال ۱۳۸۸، زیربخش گردشگری مذهبی فرهنگی با وجود ظرفیت ها وقابلیت های فراوان می تواند به توسعه اشتغال و سرمایه گذاری کمک قابل توجهی کند.
شهر قم با توجه به پیشینه پیش از اسلام و معماری غنی دوران اسلامی دارای بناها،محوطه ها و تپه های تاریخی متعددی است که براساس بررسی های به عمل آمده ۴۸۵ اثر از این مجموعه آثار، شامل مقبره های متبرکه، مسجدها، مدرسه های تاریخی،کاروانسراها، قلعه ها، مناره ها، آب انبارها، تپه های باستانی و غیره مورد شناسایی قرارگرفته و از این تعداد ۱۸۷ اثر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.
از دیگر مواردی که در حال حاضر به قم اهمیت خاصی بخشیده است وجود حوزه علمیه می باشد. البته شهر قم از ابتدای پیدایش، پیوسته مهد دانش، فضیلت و سرچشمه فیضان حکمت و معرفت بوده است و در پرتو توجهات و فیوضات حضرت فاطمه معصومه(س)، علوم اسلامی در این شهر رشد یافته و عالمان بزرگی در دامن معنویت این بقعه مطهر تربیت شده اند؛به طوری که امروزه قم به عنوان مرکز حوزه های علمیه در ایران و جهان شناخته شده و این امر بر عظمت این شهر افزوده است.
از دیگر جاذبه های شهر قم، وجود برخی شاخص های فرهنگی ممتاز در این شهر است.شهر قم با دارا بودن رتبه دوم چاپ و نشر در کشور،گستردگی مطبوعات در حوزه دین وتعدد فروشگاه های عرضه محصولات فرهنگی به قطب علمی و فرهنگی جهان تشیع تبدیل شده است؛ به گونه ای که یک شهر علمی ومذهبی را در ذهن هر ناظر بیرونی تداعی می کند.
در کنار شاخص های ذکر شدده بایدگفت که علی رغم حضور سالانه ۱۳ تا ۱۴ میلیون گردشگر داخلی و خارجی در شهر قم،متأسفانه،مدت اقامت و درآمد ناشی از گردشگری در این شهر بسیار پایین می باشد که این امر عمدتاً تحت تأثیر محدودیت امکانات اقامتی و پذیرایی در شهر و استان قم است.
برای رفع این نقیصه،علاوه برایجاد امکانات اقامتی،باید از جاذبه هایطبیعی و کوهستانی این شهر نیز بیش تر بهره برد.
۷)بیت المقدس
مکانی مقدس در سرزمین فلسطین که از دیرباز محل نزاع بین مسلمانان باادیان دیگر بوده است.چندین مکان مهم مذهبی چون دیوار باختری،مسجدالاقصی و کلیسای کاتولیک مقدس در این شهر واقع شده است.حدود ۱/۵ میلیون نفر هر ساله از این اماکن مذهبی دیدن می کنند.
۸)کلیسای باسیلیکا در سن پیترز رم ایتالیا
شهر واتیکان محل اقامتگاه رسمی پاپ است.بنابر اعلام مرکز میراث جهانی یونسکو،باسیلیکا بزرگ ترین ساختمان مذهبی در جهان است. روزانه ۵ تا ۲۰هزار نفراز این محل دیدن می کنند و بازدیدکنندگان کل واتیکان در طول سال بالغ بر ۱۸ میلیون نفر برآورد می شود.