وبلاگ

ح- مقام و جایگاه ارزشی عقل در اسلام
اسلام فرد عاقل را شایسته خطاب می داند و موجودات غیر عاقل مانند: کودک یا دیوانه و یا حیوانات و سکران و خواب و انسان بی هوش و مست و کسی که مشاعر خود را از دست داده مکلف نمی داند و آنها را رفع القلم معرفی می کند که حرجی بر آنها نیست.
حیات معقول عالی ترین نوع حیاتی است که خداوند برای انسان می پسندد و زیباترین و بهترین نعمتی که خداوند به بشر بخشیده همان عقل و منطقی است که او را بر دیگر موجودات برتری بخشید و شایسته خلیفه اللهی نموده است. لذا با ارزش ترین انسانها در نزد خدا و نزدیکترین آنها به خدا عاقل ترین است زیرا ثمره عقلانیت بندگی خداست که باعث گردیده عاقل ترین انسانها بنده ترین باشد. بنده مطلق او که حضرت محمد(ص) است سر سلسله بندگان است به دلیل آن که عاقل ترین عاقلان است. عقل نیکوترین و با ارزش ترین مخلوق خدا و دوری از عقل و عقلانیت منفورترین چیز در نزد خداست. به همین دلیل خداوند در بین انسانها بدترین خلایق را کسانی می داند که از نعمت تعقل بی بهره هستند و می فرماید: “إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ"(انفال، ۲۲) بدترین و شرور ترین جنبنده در نزد خدا انسان های کروگنگ هستند که تعقل نمی کنند و در آیه ای دیگر مصداق بی عقل ترین و بی شعورترین آدمها را کافر معرفی می کند. (انفال ، ۵۵)در قرآن کریم ۴۹ آیه وارد شده است که انسان را به تعقل دعوت کرده است و از جمله ثمرات دوری از عقلانیت را سقوط در جهنم می داند. و آیات الهی را برای کسانی مثمر ثمر می داند که اهل تعقل و تفکر هستند(سوره ق آیه ۳۷). و اگر واژه تفکر که از فعالیت های عقل است را نیز در نظر بگیریم که ۱۸ بار در قرآن آمده . خداوند حدود ۷۰ بار انسان را به تعقل و تفکر دعوت نموده و آیات خود را به عقل و اندیشه و صاحبان خرد عرضه داشته و فرموده است با وجود عقل و اندیشه امکان پذیرش آیات الهی وجود دارد. یعنی هر کجا عقل و فکر است دین وجود دارد و هر کجا عقل نیست دین امکان ورود نداشته و پس زده می شود.

احادیث زیر نیز حاکی از نگاه بی نظیر اسلام در مورد عقل است. (محمدی ری شهری ، ۱۳۸۷، ج۷)
رسول الله (ص) : “اَوّلُ ما خَلَقَ اللهُ العقلَ” (حدیث ۱۳۴۲۷)
نخستین مخلوق خداوند عقل می باشد.
رسول خدا(ص): “قوامُ المَرء عَقلُهُ، وَ لا دینَ لِمن لا عَقلَ لَه” (حدیث ۱۳۴۳۱)
اساس آدمیت عقل اوست و هر کسی که عقل ندارد دین ندارد.
امام علی(ع) عقل مانع زشتی و مشوق نیکی هاست.(۱۳۴۳۶)
به دلیل کثرت احادیث زیبا متن زیر از مضمون چندین روایت است که از صفحه ۴۹۷ جلد هفتم میزان الحکمه تا انتهای کتاب آورده شده است.
پیامبر خدا فرمود: خداوند چیزی بهتر از عقل به بندگانش نداده و هیچ پیامبری را مبعوث نکرده مگر آنکه عقلش به کمال رسیده است.زینت انسان عقل او و بالاترین غنی عقل است.
رسول خدا فرمود: هرگاه از خوبی دین کسی اطلاع یافتید به خوبی خرد او بنگرید که پاداش هر کس به میزان خردش می باشد.
امام باقر(ع) فرمود: چون خداوند عقل را آفرید به آن فرمود: رو کن، رو کرد. سپس فرمود: برگرد، برگشت. آنگاه فرمود به عزت و جلالم سوگند که من مخلوقی بهتر از تو نیافریدم.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر چیزی پشتوانه ای دارد و پشتوانه مؤمن عقل اوست پس هر مؤمنی به اندازه عقلش عبادت می کند. یعنی هر که عاقل تر، عابدتر و دین دارتر است. و هر کس بی عقل تر، بی دین تر است.
رسول خدا فرمود: خیر و خوبی تماماً با عقل به دست می آید و کسی که عقل ندارد، دین ندارد. در واقع دین و عقل رابطه علی و معلولی دارند و دینداری معلول و ثمره عقلانیت است.
امام محمد باقر(ع) فرمود: هیچ مصیبتی بدتر از بی عقلی نیست.
امام صادق(ع) فرمود: هرگاه خداوند بخواهد نعمت های بنده ای را زایل کند نخستین چیزی را که در او تغییر می دهد عقل اوست.
امام علی(ع) می فرماید: دشمن عقل و خرد شهوات است.
“کسی که عقل ندارد، دین ندارد.”
“دین و ادب ثمره عقل است.”
“هیچ مؤمنی ایمان نیاورد مگر آنکه تعقل کرد و خرد ورزید.”
” دین هر کس به اندازه خرد و عقل اوست و نیروی یقین هر کس به اندازه دین او.”
” خردمندترین شما، فرمانبردارترین شما از خداوند است.”
امام صادق (ع) فرمود: هر کس که عاقل است دین دار است و هر کس که دین دارد وارد بهشت می شود. و باز همان امام همام می فرماید:
عقل آن چیزی است که بوسیله آن خدای رحمان عبادت می شود و بهشت با آن تحصیل می گردد. (کلینی ، ۱۴۲۸،ج ۱: ۷) و خلاصه آنکه خداوند فرمود: “وَمَن یَرْغَبُ عَن مِّلَّهِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ"(بقره ، ۱۳۰)و چه کسی از آئین ابراهیم روی برمی گرداند جز آنکه خود را سفیه و بی خرد ساخته باشد.
این است موضع اسلام در مورد عقل و عقلانیت. در واقع اسلام دین داری را ثمره عقلانیت دانسته و عقل را پایه و اساس انسانیت وسبک مغزی را باعث بی دینی.
در هیچ مکتبی به این اندازه به عقل و خرد انسان بها داده نشده است و چه نادانند و ظالم کسانی که عقلانیت را در مقابل اسلام قرار می دهند . آنان نه عقلانیت را می شناسند و نه اسلام را.
۳-۱-۶- اسلام دین آزادی عقیده و بیان
اسلام تنها دینی است که بیش از همه ادیان و مکاتب به شدت آزادی عقیده را به رسمیت شناخته و از آن بیش از همه مکاتب دفاع و محافظت و حراست نموده است و با هر مانعی که عقاید مردم را به غل و زنجیر بکشد مخالفت ورزیده و بیش از همه مکاتب و ادیان، با خرافات و خرافه پرستی و تحمیق مردم برای به بردگی گرفتن انسانها مبارزه و جهاد کرده است. (ر.ک ، فصل اول از همین بخش )
۳-۱-۷- اسلام دین آزادی، عدالت و حقوق بشر
قرآن کریم هدف بعثت همه انبیاء را برقراری عدالت در سایه توحیدمعرفی کرده است:
“لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ"(حدید،۲۵)
به راستى [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم برای تحقق عدالت برخیزند و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان، او و پیامبرانش را یارى مى‏کند آرى خدا نیرومند شکست ناپذیر است.
در قرآن کریم صدها آیه وجود دارد که به صراحت دستور به مبارزه با ظلم و ستم و ستمگران می دهد تا بشر روی آرامش ببیند و از شرّ زیاده خواهان و فرعونها رها شوند.
به گواهی قرآن و تاریخ همه پیامبران منادی آزادی بشریت از بندگی بندگان و ظلم ظالمان و مستکبران بوده و تاریخ از جنگ و ستیز پیامبران و اولیاء خدا با مستکبران و سران ظلم که مظهر خودخواهی و خودکامگی بوده اند پدید آمده است.
جنگ موسی با فرعون و مبارزات عیسی مسیح با پول پرستان و ربا خواران یهودی و پادشاهان روم و جنگ ابراهیم و نمرود و نوح و قوم مستکبر او و داوود و صالح و شعیب و لوط با کم فروشان و متجاوزان و فاسدان و رشوه خواران، مظاهر جدّی و مصادیق بارز دفاع از حقوق بشر می باشد، که درقرآن کریم به آن پرداخته شده است .
جنگهای پیامبر اکرم(ص) با سران کفر، مانند ابوسفیان ها و ابوجهل ها و ظالمان و ریاکاران برای دفاع از مظلومان و حقوق انسانهای ستمدیده بوده است.
نگاهی گذرا به جزائیات و احکام حقوقی و فقهی اسلام، عالی ترین نوع دفاع از حقوق بشر را به نمایش می گذارد. احکام محارب یعنی راهزنی که در مقابل افراد بی دفاع، پیر و جوان، مرد و زن و کودک سلاح عریان می کند و دل کودکان را می لرزاند از بهترین و انسانی ترین مجازات ها به حساب می آید مگر آنکه زنان و کودکان و پیران را بشر ندانیم تا متجاوزان به حقوق آنها را به بهانه خشن بودن احکام جزائی اسلام مجازات نکنیم.
و احکام حدود و دیات در اسلام در مقابل متجاوزین و متعدّیان به جان و مال و ناموس مردم وضع شده است نه علیه حقوق مردم.
براساس همین تکلیف اسلامی و الهی است که بزرگترین عارف و فقیه اسلام در عصر حاضر فرمودند:
” این وظیفه اولیه ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خواب رفتگان! ای غفلت زدگان! بیدار شوید و به اطراف خود بنگرید که در کنار لانه گرگ منزل گرفته اید. برخیزید که اینجا جای خواب نیست! و نیز فریاد کشیم سریعاً قیام کنید که جهان ایمن از صیاد نیست! آمریکا و شوروی در کمین نشسته اند و تا نابودی کاملتان از شما دست بر نخواهند داشت".(امام خمینی، ۱۳۷۸،ج۲۱: ۸۵)
” امروز جنگ حق و باطل، فقر و غنا، جنگ استضعاف و استکبار و جنگ پابرهنه ها و مرفهین بی درد شروع شده است".(امام خمینی، ۱۳۷۸،ج۲۱: ۸۹)
اسلام در یک کلام دین مبارزه با ظلم و ستم و پناهگاه محرومان است.
۳-۱-۸- اسلام دین علم و آگاهی و دشمن جهل و خرافات
اسلام دینی است که هم مبتنی بر علم و آگاهی و معرفت است و هم مروج علم و آگاهی، اعم از علوم عقلی و علوم تجربی می باشد. حیات انسان را در علم و مرگ انسان را در جهل می داند.