وبلاگ

۱) طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ، المبسوط فی فقه الامامیه ، ج ۸، انتشارات مکتب رضویه ، ۱۳۵۱.ش ، ص ۱۷۷ به نقل از شمس، سعید، همان ،ص ۲۸
۲) سوره بقره ،آیه ۲۸۲
۳) همان ،آیه ۲۸۳
۴) نجفی،شیخ محمد حسن،جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،ج ۴۱، انتشارات الاحیاء التراث العربی بیروت، ص ۳۰۷ به نقل از شمس، همان،ص ۳۰
گفتار دوم: کیفر زدایی
سیاست جنایی اسلام در بحث حدود به ویژه در جرایم منافی عفت بیشتر دایر بر پرده پوشی است یعنی این جرایم آشکار نشوند. ضمن اینکه در مبحث زنا ادله اثباتی بسیار سختی درنظر گرفته شده است. یعنی اینکه چهار شاهد با شرایط خاصی، که در فقه گفته می شود چهار شاهد برهمچون میل در سرمه دان شهادت بدهند. یا اینکه شخص زانی چهار بار، در چهار مجلس اقرار کند و تازه اگر بعد از شهادت اگر کسی به زنایی اقرار کند که مجازات آن رجم است و بعد این اقرار را انکار کند این مجازات به مجازات جلد تبدیل می شود و این مورد هم در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است.بنابراین با توجه به محدودیت های اثباتی زنا، عملاً سیاست جنایی اسلام این است که حتی المقدور این جرایم به اثبات نرسند. زیرا وقتی چهار شاهد عادل را با آن اوصاف که نباید در گفته هایشان حتی یک مورد تناقض هم وجود داشته باشد، مطرح می کند می توان به این نتیجه رسید.

بند اول: تشدید بار اثبات
همانطور که بیان شد شارع مقدس با توجه به محدویتهایی که در جهت اثبات جرایم حق ا… در نظر گرفته است از اثبات آسان آن جلوگیری کرده است. راه های اثبات جرم زنا یکی اقرار و دیگری شهادت شهود می باشد که در هر دو مورد با محدویت هایی مواجهه می شویم. در احکام اسلام در بحث اقرار سعی بر پوشیده ماندن گناه مرتکب می باشد لذا شرایطی را برای مقر در چنین جرایمی پیش بینی کرده است. در تعریف «اقرار» ماده ۱۲۵۹ ق.م می گوید: «اقرار عبارت از اخبار به حقی است برای غیر بر ضرر خود.»(۱) که دارای شرایطی می باشد که مقر می بایست دارای اهلیت باشد یعنی: « الف:بالغ و عاقل باشد، ب: قاصد باشد، ج: اقرار منجز باشد، د: مختار باشد. امام خمینی (ره) می فرمایند: زنا به وسیله اقرار ثابت می شود و در آن بلوغ و عقل و اختیار و قصد مقر شرط است.(۲)

۱)حجتی اشرفی، غلامرضا ،قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش، ماده ۱۲۵۹
۲) موسوی خمینی، آیت ا… سید روح ا… ، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، ج ۴، انتشارات دفتر اسلامی قم، ص ۱۸۱ به نقل از شمس ، سعید، همان،ص ۳۱
از دیگر راه های به اثبات رسیدن جرم زنا اقرار زانی به عمل خود در چهار مرتبه می باشد که این نظر مشهور فقها است مانند «شهید اول در لمعه»(۱) و « محقق حلی در مختصر النافع » (۲) و« صاحب ریاض »(۳) و « آیت ا… خویی » (۴) به آن اشاره کرده اند. راه دیگر اثبات بزه زنا شهادت شهود می باشند که از شرایط مهم در شهادت به زنا دیدن با رای العین شاهد به عمل ارتکابی شخص مورد نظر همچون میل در سرمه دان آن هم توسط چهار مرد تا زنا به اثبات برسد.
لذا با مطالعه مواد ۷۴ و ۷۵ و ۷۶ و ۷۷ و ۷۸ و ۷۹ ق.م.ا که در آتیه تحلیل خواهیم کرد، برگرفته از فقه امامیه و نهایتاً قول شارع مقدس می باشد؛ دال بر سختی اثبات جرم زنا بوده و به اثبات نرسیدن این جرم و جرایمی نظیر آن از طرف شارع را می توان استنباط کرد. بنابراین با توجه به موارد بالا احتمال اثبات چنین جرایمی بسیار سخت بوده و عملاً در برخی موارد غیر ممکن می باشد.

۱) عاملی(شهید اول)، شمس الدین محمد بن مکی عاملی ، ترجمه حمید مسجد سرایی، نشر خط سوم،تهران،۱۳۸۲.ش، ص ۲۴۰
۳) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، انتشارات دارالکتب العربی،مصر، بی تا، ص ۲۱۴
۴) طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان احکام بالدلائل، ج ۲، انتشارات موسسه آل بیت، قم،۱۴۰۴.ق، ص ۴۶۴
۶) خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ج اول ، انتشارات النعمان،نجف اشرف ، ۱۳۹۷.ق ، ص۱۷۳
بند دوم: تسهیل در موجبات سقوط مجازات
از مجموع بحث‌ها این نتیجه را می‌توان گرفت که اندیشه دینی در باب مجازات، جامع تمامی نظریاتی است که حقوقدانان، فیلسوفان،جرم‌شناسان و جامعه‌شناسان‌ از ابتدای قرن هیجده میلادی مطرح کرده‌اند. هدف اصلى مجازات‌ها در اسلام ، اصلاح و تربیت مجرمین و بازداشتن آن‏ها و سایر مردم از نزدیک شدن به جرم و حفظ بنیان‏هاى اخلاقى و دینى در جامعه مى‏باشد و هیچ گاه پا را از آنچه عدالت اقتضا می کند فراتر نگذاشته است و این مقتضای عدالت است و همان چیزی است که‌ روسو،بکاریا،بنتام وکانت و دیگر جرم شناسان سالها به دنبال آن بودند اما مکتب اسلام ناب محمدی (ص) آن را بنا نهاده بود. لذا آنچه مجازات در اسلام بر آن مبتنی است،عبارت‌ است از اصلاح و تربیت بزهکار و احسان به‌ او و جامعه،ازاین‌رو اسلام شأن و شخصیت مجرم را نیز،جز در مواردی،مورد توجه قرار می‌دهد و بیشتر به فکر اصلاح جامعه و بعد بازسازی شخصیت مجرم و برگرداندن آن به دامن خانواده و جامعه می باشد. لذا بدین منظور نهادهای ارزشمندی در اسلام همچون قاعده درء و توبه تعبیه شده است.
الف) سقوط مجازات مبتنی بر قاعده درء
یکی دیگر از دلایلی که با ابراز آن می‌توان‌ مدعی بود که در دین اسلام نفس مجازات‌ دارای مطلوبیت چندانی نبوده، بلکه تنها به عنوان یک ضرورت‌ بدان آن متوسل می شویم، قاعده درء می باشد که از مسلمات در فقه اسلام محسوب می‌شود.پیامبر اکرم(ص) فرمودند:«ادرءوا الحدود بالشبهات». (۱)

۱) عاملی،محمد بن حسن(شیخ حر)،وسایل الشیعه،ج ۱۸، انتشارات مکتبه الاسلامیه ،تهران،سال۱۴۰۲ ه.ق ، باب ۲۴ از ابواب‌ مقدمات حدود،حدیث ۴ وهمچنین بنگرید به بابویه قمی(شیخ صدوق)،محمد بن علی بن حسین، من لا یحضره الفقیه ،ج‌ ۴،انتشارات جامعه مدرسین ، قم، بی تا،ص ۵۳،ح ۱۲ و همچنین بنگرید به نجفی، محمد حسن ، جواهر الکلام ، انتشارات دار احیاء التراث العربی،ج۴۱ ، بیروت، بی تا ،صص ۳۰۶ – ۶۴۶
بنابراین «شبهه در لغت به معنای ویژگی میان دو چیز است به گونه ای که یکی با دیگری شباهت پیدا نماید».(۱) «شبهه قاعده درء هنگامی تحقق میابد که شخص به واسطه یقین و اطمینان یا دلیل معتبر به جایز بودن عمل خود مرتکب شود.»(۲)
ترمذی که کتاب سنن وی از صحاح سته اهل تسنن به شمار می رود در روایتی از پیامبر اکرم (ص) در ارتباط با قاعده درء می گوید:«ادرءوا الحدود من المسلمین ما استطعتم، فان کان‌ له مخرج فخلوا سبیله؛ فان الامام ان یخطی‌ء فی العفو خیرً من ان یخطی‌ءٍ فی العقوبه.»(۳)تا جایی که می‌توانید حدود را از مسلمانان دفع کنید و اگر راهی برای مجازات نکردن یافتید،مجازات‌ نکنید چه آن‌که اگر امام در عفو بخشش اشتباه کند و کسانی را عفو کند که مستحق نبوده‌اند بهتر از آن‌ است که در مجازات اشتباه نماید و کسانی را به ناحق‌ مجازات کند .
آیت ا… خویی(ره) می فرماید:« منظور از شبهه موجب سقوط حد این است که شخص جاهل چه قاصر و چه مقصر اعتقاد به حلال بودن وطی خود داشته باشد».(۴) و مرحوم صاحب جواهر نیز در این باره می گوید: «وطی به شبهه عبارت است از اینکه در حالیکه در واقع امر ، فاعل استحقاق وطی ندارد،یقین دارد شرعاً مستحق وطی کردن است.» (۵)

۱) فراهیدی،خلیل بن احمد، العین، ج۳ ، نشر دار لاهجره ،چ اول ، ایران، ص ۴۰۴ به نقل از شمس، سعید، همان،ص ۳۸
۲) صفری، محسن،مطالعه تطبیقی شبهه درء در فقه امامیه ،حقوق ایران و انگلیس، فصل نامه حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره ۳۹، شماره۲،تابستان ۱۳۸۸ه.ش، ص۱۹۵ به نقل از شمس،همان
۳) ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی،ج ۲،احیاء التراث العربی، بیروت،بی تا،ص ۴۳۸
۴) خویی، سید ابوالقاسم ، مبانی تکمله المنهاج، همان ،ص ۳۲
۵) نجفی، محمد حسن ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،ج ۴۱، انتشارات الاحیاء التراث العربی بیروت، ، ص۲۶۲ به نقل از شمس، همان ، ص۳۹
بنابراین هرگاه زانی جاهل به موضوع و حکم عمل ارتکابی خود باشد و یا با علم به اینکه بر وطی مستحق بوده، مرتکب چنین عملی شود و این موارد بر حاکم یقین آور باشد، قاعده درء جاری شده و مجازات از وی ساقط می شود. قانونگذار در مواد ۶۳ و ۶۴ و ۶۵ ق.م.ا به قاعده درء و نقش آن در سقوط مجازات در حدود ا… اشاره کرده است.
ب) سقوط مجازات مبتنی بر انکار پس از اقرار
با وجود جایگاه با ارزش اقرار در میان ادله اثبات دعوی و قاعده مشهور فقهی و حقوقی عدم استماع انکار بعد از اقرار، هر انکاری که بعد از اقرار واقع شود مطلقاً مردود و غیر مسموع نیست. اقرار در لغت به معنای «اعتراف و اثبات کردن امری است.»(۱) و در اصطلاح عبارت است از این که «کسی از حقی که دیگری علیه او دارد خبر دهد.»(۲) چنانچه در ماده ۱۲۵۹ ق.م آمده است «اقرار عبارت از اخبار به حقی است برای غیر بر ضرر خود.»(۳)
حال اگر شخصی صراحتاً به حقی برای غیر، اقرار کند سپس بدون ذکر هیچ گونه دلیل و عذر موجهی و یا با ادعای امر غیرمعقولی آن را انکار نماید، انکار او پذیرفته نمی‌شود و نمی‌توان از اقرار او دست برداشت، زیرا دلیلی بر اعتبار این انکار وجود ندارد و ممکن است منفعت یا ضرری ، او را به انکار اقرار وادار کرده باشد، از این رو وجود این انکار مانند عدم آن می‌باشد و هیچ اثری ندارد.از این رو در ماده ۱۲۷۷ ق.م آمده است: «انکار بعد از اقرار مسموع نیست، لیکن اگر مقر ادعا کند اقرار او فاسد یا مبنی بر اشتباه یا غلط بوده، شنیده می‌شود و همچنین است در صورتی که برای اقرار خود عذری ذکر کند که قابل قبول باشد مثل این که بگوید اقرار به گرفتن وجه در مقابل

۱) راغب اصفهانی، ابو القاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، مصر، چاپ دوم،۱۴۰۴.ق، ص ۳۹۷
۲) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن ، المختصر النافع فی فقه الامامیه، همان،ص ۲۴۳
۳) حجتی اشرفی، غلامرضا، قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش، ماده ۱۲۵۹
سند یا حواله بوده که وصول نشده لیکن دعاوی مذکور مادامی که اثبات نشده مضر به اقرار نیست.»(۱)در یک جمله اقرار زمانی علیه مقر حجت است که علم به کذب آن نداشته باشیم یا حجت شرعیه‌ای بر خلاف آن اقامه نشده باشد. بنابراین بر طبق ماده ۶۹ ق.م.ا : «اقرار در صورتی نافذ است که اقرارکننده دارای اوصاف بلوغ و عقل و اختیار و قصد باشد.»(۲) بنابراین اگر ثابت شود که با تهدید و اجبار از او اقرار گرفته اند یا اگر ثابت شود که در اقرار قاصد نبوده و در حال مستی، خواب و یا بیهوشی اقرار صورت گرفته ، چنین اقراری اعتباری نخواهد داشت.
اما بر خلاف انکار بعد از اقرار در حقوق الناس ، شارع مقدس در دین مبین اسلام نهایت احتیاط را در اثبات جرم های مربوط به حق الله و حدود به کار برده است از این رو در مواردی رجوع و انکار اقرار را مسموع دانسته و حدود با ظهور شبهه ساقط می‌شوند. شیخ طوسی در الخلاف می‌گوید: هرگاه کسی اقرار به حقی نماید سپس از آن رجوع کند حد از او ساقط می‌شود و دلیل ما یکی اجماع فرقه امامیه است و دیگر این که پیامبر(ص) هنگامی که ماعز در نزد ایشان به زنا اقرار کرد دو یا سه مرتبه از او اعراض کردند، سپس فرمودند: شاید او را بوسیده‌ای یا او را لمس کرده‌ای و با این اعراض خود، او را به رجوع از اقرار وادار و تشویق نمودند.»(۳) البته سقوط کلیه حدود الهی به وسیله انکار و رجوع بعد از اقرار، نظر مذاهب اربعه اهل تسنن می‌باشد و به نظر می‌رسد آنچه که در الخلاف آمده، نظر عامه باشد. لذا صاحب جواهر می‌گوید:« شاید منظور شیخ در الخلاف رجوع قبل از کامل شدن دفعات اقرار باشد که در این صورت مخالف با نظر مشهور امامیه نیست.» (۴) و فخر المحققین در ایضاح الفوائد عرض می نماید:« در سقوط رجم به وسیله انکار هیچ گونه خلافی بین اصحاب نیست و اما آیا اقرار به در زنای موجب قتل، با انکار بعد از آن ساقط می‌شود؟ علامه آن اشکال کرده است ولی نزدیکتر به صواب، نزد من این است که تنها رجم

۱) حجتی اشرفی، غلامرضا، قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ دوم ۱۳۸۴.ش ، ماده ۱۲۷۷
۲) منصور، جهانگیر ، قانون مجازات اسلامی ، انتشارات آگاه، چاپ سی و یکم ،۱۳۸۴ه.ش ، ماده ۶۹
۳) شیخ طوسی،محمد بن حسن، الخلاف،ج ۵،موسسه النشر الاسلامیه التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۲۰.ه .ق ،صص۳۷۸ ـ ۳۷۹
۴) نجفی،محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،، ج ۴۱،انتشارات الاحیاء التراث العربی ، بیروت،بی تا، ص ۲۹۳
به وسیله انکار ساقط می‌شود» (۱) و از طرفی مرحوم صاحب جواهر می‌گوید: «بدون هیچ گونه اختلافی رجم با انکار ساقط می‌شود.»(۲) لذا مشهور فقهای امامیه انکار پس از اقرار را فقط در حد رجم آورده اند از جمله «محقق حلی در شرایع »(۳)و شهید اول در «لمعه »(۴) و ثانی در «شرح لمعه »(۵) و خویی در «تکمله »(۶) و امام خمینی (ره) در «تحریر»(۷) می فرمایند: اگر متهم به چیزی که موجب رجم است اقرار نماید و سپس انکار کرد رجم ساقط می شود و اگر به آنچه که موجب آن نمی شود اقرار نماید با انکار ساقط نمی شود. امام خمینی (ره) می فرمایند: احوط آن است که قتل به رجم ملحق می شود. پس اگر به آنچه که موجب قتل است اقرار کند، سپس انکار کند حکم به قتل نمی شود.»(۸) مقنن بنا به نظر مشهور فقها در ماده ۷۱ ق.م.ا به انکار بعد از اقرار و نقش آن در مجازات حدی اشاره نموده است و می گوید:« هر گاه کسی اقرار به زنا کند و بعد انکار نماید در صورتی که اقرار به زنایی باشد که موجب قتل یا رجم است با انکار بعدی حد رجم و قتل ساقط می شود در غیر این صورت با انکار بعد از اقرار حد ساقط نمی شود.»(۹) درباره این موضوع ، ماده ۱۷۲ ل.ق.م.ا بیان می دارد که« انکار بعد از اقرار موجب سقوط مجازات نیست، به‌جز در اقرار به جرمی که مجازات آن حد رجم یا اعدام است که در این صورت در مرحله اول ولو در حین اجراء، مجازات ساقط و به جای آن در زنا و لواط صد ضربه شلاق و در غیر آنها حبس تعزیری درجه پنج ثابت می گردد.»(۱۰ ) همانطور که ملاحظه نمودید مقنن پس از انکار متهم و سقوط حد، مجازات دیگری را برای آن جایگزین نموده است و منظور از عبارت -غیر آنها- اعمالی مانند تفخیذ می باشد.

۱) فخر المحققین ،ابوطالب محمد بن حسن ،ایضاح الفوائد ، ج۴، انتشارات جامعه مدرسین ،قم ،بی تا،ص۲۹۳
۲) نجفی،محمد حسن،جواهر اکلام، همان، ج ۴۱،ص ۲۹۳
۳) محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ،همان، به نقل از شمس، سعید ،همان ،ص ۲۷
۴) عاملی(شهید اول)، شمس الدین محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه،همان،ص۲۴۷
۵) لطفی، اسد ا…،همان،ص۶۶۸ نقل از شمس، سعید،همان ،ص ۲۷

در اسکولیوز یک یا چند قوس جانبی در ناحیه کمری یا ستون فقرات سینه­ای به وجود می ­آید. قوس جانبی ذکر شده ممکن است در ناحیه ستون فقرات سینه­ای، ناحیه توراکولومبار یا ناحیه ستون فقرات کمری به وجود بیاید.
تقسیم بندی­های مختلف اسکولیوز
۱- اسکولیوز ساختاری و غیرساختاری
۲- تقسیم بندی اسکولیوز از نظر منطقه گرفتار شده
۳- تقسیم بندی اسکولیوز از نظر تعداد قوس­ها
۴- تقسیم بندی اسکولیوز بر اساس میزان پیشرفت دفورمیتی
۱.۳.۵.۷.۲. اسکولیوز ساختاری و غیرساختاری
عبارت است از انحنای طرفی غیرقابل برگشت ستون فقرات همراه با چرخش ثابت در مهره­ها به نحوی که تنه­های مهره­ای به طرف سطح تحدب انحنا چرخش پیدا می­ کنند و زایده­های خاری در سمت مقابل قرار می­گیرند. بیشترین چرخش مهره­ای در راس انحنا رخ می­دهد و همزمان با افزایش انحراف جانبی ستون فقرات، میزان چرخش نیز زیاد می­ شود (القضاوی، ۱۹۹۱).
اسکولیوز ساختمانی بر اساس علت می ­تواند مادرزادی یا بدون علت خاص باشد. انواع مادرزادی اسکولیوز شامل موارد زیر است:
۱. اسکولیوز ناشی از اشکالات ساختمانی مهره­ها، شکستگی­های مهره و نرمی استخوان­ها.
۲. اسکولیوز ناشی از درگیری­های عصبی، مانند بیماری فلج مغزی کودکان و فلج اطفال.
۳. اسکولیوز ناشی از درگیری­های عضلانی، مثلا در دیستروفی­های عضلانی.
در صورتی که در ارزیابی بیمار، هیچ کدام از علل ذکر شده وجود نداشت، اسکولیوز را از نوع ایدیوپاتیک با علت نامعلوم می­دانند. شایع­ترین نوع اسکولیوز غیرساختمانی با علت نامشخص است (۸۵-۷۵ درصد).
اسکولیوز غیر ساختاری عبارت است از انحنای طرفی قابل برگشت ستون فقرات که ماهیت وضعیتی و یا داینامیک دارد. هیچ تغییر ساختمانی و یا چرخش در طول ستون فقرات وجود ندارد (القضاوی، ۱۹۹۱).
۲.۳.۵.۷.۲. تقسیم بندی اسکولیوز بر اساس منطقه گرفتار شده
بر اساس منطقه گرفتار شده، اسکولیوز را به انواع زیر تقسیم می­ کنند:
۱- اسکولیوز گردنی: در این حالت راس قوس بین مهره­های C₁ تا C₆ قرار دارد.
۲- اسکولیوز گردنی سینه­ای: در این حالت راس قوس بین مهره­های C₇ تا T₁ قرار دارد.
۳- اسکولیوز سینه­ای: در این حالت راس قوس بین مهره­هایT₂ تا T₁₁ قرار دارد.
۴- اسکولیوز سینه­ای کمری: در این حالت راس قوس بین مهره­های T₁₂ تا L₁ قرار دارد.
۵- اسکولیوز کمری: در این حالت راس قوس بین مهره­های L₂ تا L₄ قرار دارد.
۶- اسکولیوز کمری ساکرال: در این حالت راس قوس بین مهره­های L₅ تا S₁ قرار دارد.
۳.۳.۵.۷.۲. تقسیم بندی اسکولیوز از نظر تعداد قوس­ها
۱- اسکولیوز ساده: اسکولیوز­هایی هستند که دارای یک قوس انحراف هستند.
۲- اسکولیوز مرکب: اسکولیوز­های مرکب بیش از یک قوس انحراف دارند. در اسکولیوز­های مرکب یکی از قوس­ها، قوس اصلی و بقیه جبرانی هستند. تعداد قوس معمولا ۲ تا ۳ قوس می­باشد (القضاوی، ۱۹۹۱).
۴.۳.۵.۷.۲. مکانیزم اسکولیوز
عوامل زیر در ایجاد اسکولیوز دخالت دارند:
۱. قانون موازنه: در حالت طبیعی خمیدگی جانبی در ستون مهره­ها وجود ندارد و عضلاتی که ستون مهره­ها را در وضعیت قائم نگه می­دارند توازن را کنترل می­ کنند. زمانی که خمیدگی به وجود می ­آید یک خمیدگی جبرانی نیز بلافاصله به طور غریزی به وجود می ­آید تا وضعیت را به طور قائم نگه دارد.
۲. ساختمان مهره­ها: ستون مهره­ها یک میله مستقیم نیست بلکه از یک سلسله قطعات متصل به هم تشکیل شده است تا یک انحنای قدامی خلفی را در سطح سهمی به وجود آورد.
۳. تعادل باطنی: در اثر قابلیت ارتجاعی رباط­های طولی است و باعث فشرده شدن طولی مهره­ها از یک طرف و نیروی انبساطی از طرف دیگر می­ شود.
۴. تمایل و عوامل انتقالی (القضاوی، ۱۹۹۱).
۵.۳.۵.۷.۲. علل ایجاد کننده کج پشتی
۱. کوتاهی عضلات دور کننده ران در یک پا
۲. کوتاهی یک پا
۳. کوتاهی عضلات نزدیک کننده ران در یک پا
۴. عادت­ها و حرکات خاص: مثل نشستنهای طولانی مدت به صورت یک طرفی.

شکل ۳.۲. انحراف جانبی ستون مهره­ها
۴.۵.۷.۲. انحراف جانبی لگن
بررسی طبیعی لگن به گونه ­ای است که اگر خار خاصره­ای قدامی و خار خاصره­ای خلفی فوقانی را در نظر بگیریم این دو نقطه باید به وسیله یک خط افقی به یکدیگر متصل شوند. از طرفی خار خاصره­ای قدامی فوقانی و ارتفاع عانه نیز توسط یک خط عمودی متصل می­گردند
(القضاوی، ۱۹۹۱). فاصله یکسان در دو طرف موجب می­ شود تا گشتاور ایجاد شده در هر سمت برابر و در جهت خلاف یکدیگر باشد. همچنین به دلیل اینکه نیروی وزن به طور یکسان روی هر دو مفصل ران تقسیم می­ شود، فاصله آن­ها نیز از نقطه یا محور گشتاور به یک اندازه است (القضاوی، ۱۹۹۱). هر گونه تغییر در زاویه طبیعی خاجی کمری می ­تواند موجب بروز نوع خاصی از ناهنجاری در بالاتنه فوقانی شود. علل و علایم این ناهنجاری به این صورت است: فرد ممکن است از درد، سفتی، محدودیت حرکات مفصل، لنگیدن و بالاخره تغییر شکل مفصل شکایت داشته باشد. کوتاهی یک یا هر دو اندام تحتانی می ­تواند دلیل انحراف جانبی لگن باشد. ضعف عضلات و یا عادات غلط در ایستادن نیز موجب انحراف جانبی لگن می­ شود. برای حرکات اصلاحی و درمانی این عارضه آموزش وضعیت صحیح لگن فرد به منظور حذف عادات غلط و جایگزین نمودن وضعیت بدنی صحیح به ویژه هنگام ایستادن­های طولانی، تقویت دور کننده­ های ران در طرفی که لگن بالاست و کشش و ازدیاد انعطاف پذیری در دور کننده­ های طرف مقابل و تمرینات عمومی ضروری است (القضاوی، ۱۹۹۱).

شکل ۴.۲. وضعیت طبیعی و غیرطبیعی لگن خاصره از نمای پشت
۵.۵.۷.۲. پشت صاف (تنه عقب رفته)
کاهش یا از بین رفتن قوس­های طبیعی ستون مهره­ها ناهنجاری به نام پشت صاف به وجود
می­آورد. در این عارضه شخص مبتلا دارای فرو رفتگی کمری و قوس پشتی نبوده و در اصطلاح عامیانه گفته می­ شود که عصا قورت داده است (مقدسی و همکاران، ۱۳۸۹). افراد مبتلا به پشت صافی برای جبران مشکل خود هنگام راه رفتن پا­ها را به طرفین منحرف می­ کنند تا راحت­تر قدم بردارند. پشت صاف بیشتر در اثر نرمی استخوان در سنین شیرخوارگی و کمبود حرکت و فعالیت در بزرگسالی ایجاد می­ شود. در این ناهنجاری حالت فنری ستون مهره­ها کاهش می­یابد و سازوکار جذب ضربه مختل می­ شود (طاهری و امامی، ۱۳۸۷). از علل این عارضه می­توان به شل و ضعیف شدن عضلات بخش قدامی ران، کوتاه شدن عضلات پشت ران و عضلات شکمی، ناهنجاری­های ساختمانی در مهره­ها، عوامل ارثی و ژنتیکی، سبک و شیوه غلط زندگی اشاره نمود. این عارضه باعث بر هم خوردن تعادل، افزایش فشار بر روی مهره­ها و دیسک­های بین مهره­ای، کاهش حالت فنری ستون مهره­ها، افزایش احتمال آسیب دیدگی و درد مزمن در ناحیه کمر و خستگی زودرس می­ شود (مقدسی و همکاران، ۱۳۸۹). با بهره گرفتن از رادیوگرافی، صفحه شطرنجی و خط شاقولی می­توان به بررسی و ارزیابی این عارضه پرداخت. جهت درمان باید به کشش عضلات پشت ران در حالت ایستاده و در حالت نشسته توجه شود.
۶.۵.۷.۲. پوسچر پشت تابدار (شکم افتاده)
این نوع ناهنجاری به پوسچر افراد تنبل معروف است و در افراد نوجوان و بلند قد و مخصوصا دختران نوجوان شایع­تر است. در این پوسچر عضلات شکم شل شده و دراز می­شوند. سر اغلب تمایل به کج شدن به طرفین دارد و دست­ها نسبت به حالت طبیعی، جلوتر از بدن هستند. علت نامگذاری پوسچر تنبل یا شکم افتاده این است که افراد دارای این ناهنجاری اغلب با کوچک­ترین تلاش پوسچر طبیعی پیدا می­ کنند اما به این حالت عادت پیدا کرده ­اند. برای شناسایی این پوسچر در افراد آن­ها را باید پشت صفحه شطرنجی قرار داد و حدوداً بعد از سه دقیقه افراد، پوسچر تابدار به خود می­گیرند. در این حالت شکل عضلات شکم دچار ضعف می­ شود و باید تحت یک برنامه­ی آمادگی بدنی تحت تمرین قرار گیرند تا پوسچر طبیعی به دست آید. این حالت تنها پوسچری است که خم کننده­ های ران در آن دچار ضعف می­شوند که باید تقویت شوند. در حالی که در دیگر ناهنجاری­ها اکثرا خم کننده­ های ران کوتاه می­شوند. مشکلات ناشی از این ناهنجاری عبارتند از: ترجیح یک پا برای ایستادن، ضعف عضلات خم کننده ران، کوتاهی عضلات همسترینگ، ضعف عضلات شکم (مخصوصا مایل شکمی) و کج شدن سر، راه درمانی این عارضه تقویت عضلات شکم، تقویت خم کننده­ های ران، کشش عضلات همسترینگ و به دست آوردن دوباره­ی راستای گردن است (رئیسی، ۱۳۸۷).
۷.۵.۷.۲. عارضه لوردوز کمری (گودی کمر)
همان طور که گفته شد ناحیه کمر دارای یک قوس طبیعی با تقعر به سمت عقب است. زاویه نرمال لوردز کمری به روش­های مختلف اندازه گیری می­ شود. در مورد میزان نرمال قوس کمر در منابع گوناگون زوایای مختلفی ارائه شده است. به طوری که دامنه طبیعی این قوس کمری بر روی ستون مهره­ها و روش مورد استفاده بین ۲۰ تا ۶۰ درجه در منابع مختلف ذکر شده است، به عنوان نمونه در اندازه گیری لوردوز با بهره گرفتن از رادیولوژی، زاویه­ای از امتداد لبه بالایی L1 و امتداد لبه پایین L5 تشکیل می­ شود که این زاویه کوب نامیده می­ شود و مقدار آن ۵۰–۳۰ درجه می­باشد (لطافت کار و همکاران، ۱۳۸۹، کیسنر و کوبی). البته همانند زاویه کایفور، تاکنون برای این قوس درجه طبیعی و نرمالی که قابل پذیرش باشد معرفی نشده است و اگر چه زوایای مختلف بین ۲۰ تا ۶۰ درجه را به عنوان محدوده طبیعی گزارش کرده ­اند ولی استفاده از وسایل مختلف و نمونه­های غیر همسان استفاده از این اعداد را با مشکل مواجه می­ کند.
۸.۵.۷.۲. پشت گرد^[۲۳]
به افزایش بیش از حد طبیعی قوس ناحیه پشتی یعنی ۱۵ تا ۲۰ درجه پشت گرد گفته می­ شود. یکی از ناهنجاری­هایی که برای تنه و ستون مهره­ها رخ می­دهد تمایل قسمت فوقانی ستون مهره­ها به سمت جلو و در نتیجه افزایش برآمدگی و قوس ستون مهره­های پشتی (سینه­ای) است. ناهنجاری پشت گرد یکی از شایع­ترین ضعف­هاست که در آن بازو­ها و شانه­ها به وسیله انقباض مداوم عضلات بین دنده­ای و سینه­ای کوچک و بزرگ، جلو کشیده می­شوند. در حالی که عضلات ذوزنقه­ای و متوازی الاضلاع و گوشه­ای برای فراهم کردن حرکت کتف به طرف جلو شل می­شوند، این عمل باعث می­ شود عضلات قدامی تنه کوتاه شده و عضلات خلفی تنه کشیده و دراز شوند. از علائم دیگر پشت گردی می­توان به این مورد اشاره نمود: برجسته شدن استخوان کتف، کاهش گنجایش قفسه سینه به علت جمع شدن عضلات بخش قدامی قفسه سینه، افتادن شانه­ها به جلو و نزدیک شدن چانه به سینه، از بین رفتن گودی واقع در گردن و پشت کمر، شل شدن و کش آمدن عضلات قدامی ران. از علل پشت گردی می­توان مواردی چون قرار دادن تنه در وضعیت بد، ضعف عضلانی و پشت گرد را ذکر نمود (احمد و همکاران، ۲۰۰۱).

شکل ۵.۲. وضعیت قوس سینه­ای ستون فقرات از نمای جانبی

۳۲-راد ، سید سعید . خواجه ئیان ، داتیس.اعظمی، امیر ،۱۳۸۹، “بهبود عملکرد در مدیریت بازار با بهره گرفتن از هوش هیجانی” ، پژوهشنامه علوم اجتماعی، شماره ۶۴،صفحه ۱۵۵-۱۸۴٫
۳۳-رستمی، محمدرضا. قاسمی، جواد. اسکندری، فرزانه،۱۳۹۰،” ارزیابی عملکرد مالی بانکهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار"،مجله حسابداری مدیریت،سال چهارم ، شماره هشتم ، بهار
۳۴-رجایی،علیرضا،۱۳۸۹،"هوش معنوی . دیدگاه ها و چالش ها"،فصلنامه پژوهشنامه تربیتی،شماره؟
۳۵-رحیمی، غفور ،۱۳۸۵، ” ارزیابی عملکرد و بهبود مستمر سازمان"، مجله تدبیر، شماره ۱۷۳٫
۳۶-رضائیان، علی. کشته گر، عبدالعلی،۱۳۸۷،” بررسی رابطه بین هوش هیجانی و تعهد سازمانی ” ، پیام مدیریت، شماره ۲۷،صفحه ۲۷ -۳۹٫
۳۷-روستا ، احمد . ونوس،داور.ابراهیمی، عبدالحمید، ۱۳۸۰ ،"مدیریت بازاریابی” ،چاپ پنجم ،انتشارات سمت .
۳۸-رهنورد، فرج اله.جویبار، منوچهر،۱۳۸۷، ” مقایسه هوش هیجانی در میان سطوح سه گانه مدیریت"، پیام مدیریت، شماره ۲۶، ص۱۰۱-۱۱۸٫
۳۹-ریاضت فرهاد،۱۳۸۱،” ارزیابی عملکرد بانک ها از طرح تا عمل"،صنعت بانک،پیاپی ۱۹، صص ۱۳۵-۱۶۸٫
۴۰-سادات خشوعی،مهدیه،۱۳۸۷،"رابطه بین هوش هیجانی و شوخ طبعی در دانشجویان دانشگاه"،مطالعات تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد.
۴۱-سایمونز، رابرت، ۱۳۸۵ ،” نظام های کنترل و سنجش عملکرد برای اجرای استراتژی"،مترجم:مجتبی اسدی، گروه پژوهشی صنعتی آریانا .

۴۲-سبحانی نژاد،مهدی و یوزباشی،علیرضا،۱۳۸۷،"هوش هیجانی و مدیریت در سازمان"،نشر یسطرون تهران
۴۳- سرافرازی، مهرزاد.، معمارزاده، غلامرضا،۱۳۸۹، “ بررسی تأثیر هوش هیجانی بر بهبود کیفیت عملکرد مدیران مطالعه موردی: دانشگاه پزشکی استان فارس"، پژوهشنامه   ، شماره ۶۴،ص ۵۹-۱۲۰٫
۴۴-سرمد ، زهره .عباس بازرگان،عباس. حجازی، الهه،١٣٩٢, “ روش های تحقیق در علوم رفتاری ” ،ویرایش اول, چاپ بیست و پنجم.
۴۵-سکاران ، اوما، ۱۳۹۰ ،“روش های تحقیق در مدیریت“ ، مترجمان : صائبی و شیرازی ، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی
۴۶- سید جوادین، سیدرضا ، ۱۳۸۶ ، “بررسی تأثیر هوش هیجانی بر عملکرد کارکنان در سازمان تأمین اجتماعی“، سومین کنفرانس ملی مدیریت عملکرد.
۴۷-شامرادلو، مهران ، ۱۳۸۳ ،"مقایسه نقش هوش هیجانی و هوش شناختی در پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پیش دانشگاهی شهر تهران"، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه شهیدبهشتی.
۴۸- صادق ملکی آوارسین ، میرمحمد سید کلان ،۱۳۸۷، “بررسی رابطه بین هوش هیجانی و اثربخشی اعضای هیأت علمی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد پارس آباد مغان” ، فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحدگرمسار ، سال دوم، شماره ۲، تابستان ، ۱۳۲ – ص ص ۱
۴۹-صالحی ، مرتضی. نیکوکار، غلامحسین. محمدی، ابوالفضل. تقی نتاج، غلامحسن،۱۳۹۰،” طراحی الگوی ارزیابی عملکرد شعب بانک ها و مؤسسات مالی و اعتباری"، مدیریت بازرگانی، دوره۳،شماره۷، ص ۱۲۷-۱۴۹٫
۵۰- طایی،محمدرضا،۱۳۸۹، ارزیابی عملکرد و بهبود مستمر سازمان،دانشگاه صنایع و معادن ایران.
۵۱-طبری،مجتبی.آراسته،فرزاد.، ۱۳۸۷، ” ارزیابی عملکرد با رویکرد کارت امتیازی متوازن"، (پژوهشگر) فصلنامه مدیریت، سال پنجم، شماره ۱۲ ، زمستان ،ص۱۲-۲۰
۵۲- طبری، مجتنی.، قربانی، مهرناز. ، ۱۳۸۸، “نقش هوش هیجانی بر شیوه تصمیم گیری مدیران “، پژوهشگر فصلنامه مدیریت، سال ششتم، ویژه نامه ۱۶،.
۵۳-عباسقلیپور، محسن.، ۱۳۸۹، “عوامل مؤثر بر بهبود عملکرد بانک ها"، شماره ۱۰۶، بانک و اقتصاد، ص ۲۴-۲۹٫
۵۴-عفتی داریانی ، محمد علی ، ۱۳۸۶ ، “مدیریت عملکرد با نگاهی به ارزیابی عملکرد دستگاه های اجرائی” ، موسسه توسعه و بهبود مدیریت .
۵۵- فتحی ، سعید ،۱۳۸۶، “تببین الگوی عوامل مؤثر بر اندازه گیری ارتباط بین فن آوری اطلاعات و عملکرد مالی ، شرکت‌های تجاری” ، رویکردی فرا تحلیلی رساله دکتری ، دانشگاه تربیت مدرس
۵۶- فهیم دوین،حسن،محمدامیر تاش،علی،کریمی،یوسف و هادوی،فریده،۱۳۸۶"رابطه هوش عاطفی با راهبردی های مدیریت تعارض بین مدیران آموزشی و اجرایی دانشکده تربیت بدنی دانشگاههای کشور و ارائه الگو"،فصلنامه حرکت،شماره۳۲،ص۲۱۶-۲۰۱
۵۷-فیاض،مرجان و نثار احمدی،هدی،۱۳۸۵،"هوش فرهنگی ، نیاز مدیران در قرن تنوع"،ماهنامه تدبیر،سال هفدهم،شماره۱۷۲ .
۵۸-قورچیان نادرقلی,محمدخانی کامران،۱۳۸۹،” رهبری دانشگاهی مبتنی بر هوش عاطفی و اثربخشی هیات علمی"، مدیریت فرهنگی تابستان; ۴(۸):۱۲۱-۱۳۷٫
۵۹- کاپلان، رابرت و نورتن، دیوید، ۱۳۸۸، “دستاورد اجرا"، عاطفی، محمدرضا، تهران، چاپ اول، انتشارات گروه ناب.
۶۰- کاظمی، بابک و ابطحی، سیدحسین ، ۱۳۷۹ ، “بهره وری” ، انتشارات موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
۶۱- کریمی ،۱۳۸۵، “تورج مدل های نوین ارزیابی عملکرد سازمانی” ، ماهنامه تدبیر-سال هفدهم،شماره ۱۷۱،ص ص ۲۲- ۲۷٫
۶۲- کلانتری ،صمد و ربانی ، رسول و هزار جریبی ، جعفر ،۱۳۸۹ ،"بررسی میزان کارآفرینی دانش آموختگان در عرصه نشریات و مطبوعات” ، دانش‌نامه علوم اجتماعی،شماره ۲۳، ص ص ۱۷۱-۱۸۹٫
۶۳- کورنگ بهشتی، سیامک.، ۱۳۸۱،” ظایف مدیران مالی بانک ها"، پژوهش های مدیریت راهبردی، شماره ۲۸ و ۲۹، ص ۱۳۳-۱۳۷٫
۶۴-کیوان لو . فهیمه ، کوشان . محسن ، سید احمدی . محمد .،۱۳۸۹،” رابطه هوش هیجانی و سبک رهبری.” ، ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﻜﻲ و ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ درﻣﺎﻧﻲ ﺳﺒﺰوار. دوره. ۱،. ﺷﻤﺎره ۱۸ ، ص ۴۷-۵۴ .
۶۵- گلمن ، دانیل . ترجمه : پارسا، نسرین .، ۱۳۸۰، “هوش هیجانی(توانایی های محبت کردن ومحبت دیدن) ” ، تهران ، انتشارات رشد .
۶۶-گلمن،دانیل، لنینیک،داگ و کیل،فرد،۲۰۰۷،"هوش اخلاقی ، بالابردن عملکرد تجاری و موفقیت رهبری"،ترجمه؟،انتشارات دانشگاه وارتون.
۶۷- محمد عرب ، حجت زراعتی ، حسین شعبانی نژاد ، مسعود غلامعلی لواسانی ، علی اکبری ساری ، مهدی ورمقانی،۱۳۹۰ ،” بررسی میزان هوش هیجانی مدیران و ارتباط آن با عملکرد آنان در بیمارستانهای منتخب خصوصی و دولتی شهر تهران"، فصلنامه بیمارستان، سال دهم، شماره۲ ،تابستان ، شماره مسلسل ۳۷٫
۶۸-مختاری پور، مرضیه و سیادت، سیدعلی و امیری، شعله ، ۱۳۸۶ ،” بررسی رابته بین هوش هیجانی وبازدهی های رهبری ( مدل برنارد باس) مدیران گروه های آموزشی در دانشگاه اصفهان"،پایان نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده، دانشگاه اصفهان
۶۹- مختاری پور، مرضیه.، سیادت، سیدعلی.،۱۳۸۴،".مدیریت و رهبری با هوش هیجانی” . تدبیر ، شماره۱۶۶٫صفحه ۱۸-۲۰
۷۰- ملک زاده، غلامرضا، ۱۳۸۹ ، “هوش سازمانی. ابزاری قدرتمند در مدیریت شرکتهای دانش محور"، فصلنامه تخصصی ، پارکها و مراکز رشد فناوری، شماره ۲۲
۷۱- مؤتمنی ، علیرضا . جوادزاده ، محمد .تیزفهم ، مهدی ،۱۳۸۹، ” ارزیابی عملکردراهبردی بانک ها"، مطالعات مدیریت راهبردی ، صفحه ۱۴۱-۱۵۹ .
۷۲-ناظم، فتاح.، لاجوردی، آژند.، ۱۳۹۰، “بررسی رابطه هوش هیجانی مدیران و مدیریت دانش در صنعت نفت” ،مدیریت آموزشی، سال۳،شماره۲،پیاپی۱۰٫
۷۳- نجفلوی ،محمد ، ۱۳۷۱ ،” بررسی ارتباط میان کارکنان از اهداف موسسه وکارایی آنان"، دانش مدیریت، شماره ۱۸ ، ص ۹۰
۷۴- نصرآزادانی، بهروز، مالکی‌پور، احسان، شیخ‌بهایی، حسین،۱۳۸۹، “چالش‌های برنامه‌ریزی راهبردی در شهرداری‌ها (شهرداری اصفهان و سازمان‌های وابسته) “، مشهد، دومین کنفرانس مدیریت و برنامه‌ریزی شهری
۷۵-ودادی ، احمد ، صفرزاده ، حسین ، احمدپور ، مهین ،۱۳۸۸ ، ” هوش هیجانی و تعهد سازمانی مدیران"، مجله مدیریت کسب و کار ، شماره ۲ ، تابستان.
۷۶-هدایتی،ع.کلهر،ع.، ۱۳۸۳،” عملیات بانک داری۲"،تهران، انتشارات موسسه بانکداری.
۷۷-هادی زاده مقدم،اکرمو فرجیان،مرجان،۱۳۸۷،"بررسی تاثیر گذاری هوش عاطفی بر رفتار شهروندی سازمانی کارکنان با لحاظ کردن نقش تعهد عاطفی"،پیام مدیریت،شماره۲۸،صفحه۱۲۸-۱۰۳
منابع انگلیسی
۱- Agnoli, Sergio., Mancini, Giacomo., Pozzoli, Tiziana., Baldaro, Bruno., Maria Russo, Paolo., Surcinelli, Paola.,2012,” The interaction between emotional intelligence and cognitive ability in predicting scholastic performance in school-aged children”, Personality and Individual Differences 53 ,660–۶۶۵٫
۲- Barchard, K.A. & Hakstian, A.R.,2001, ”The Relation of Emotional Intelligence to Traditional Cognitive and Personality Variables”. Paper presented the June 2001 Annual Convention of the Canadian Psychological Association, Ste-Foy, Quebec.
۳-Bradley, P., 1996, ”A performance measurement approach to the reengineering of manufacturing enterprises”, in CIMRU., NUI Galway: Ireland.

• همو، برداشت از پرورش مذهبی کودک، ص۶۴ تا ۵۹. ↑

• سوره اسراء، آیه ۶۴. ↑

• حسین مظاهری، همان، ص۴۱. ↑

• سیما میخبر و دیگران، همان، ص۵۱ و ۵۰. ↑

• همو، برداشت از پرورش مذهبی کودک، ص۶۳و۶۲. ↑

• محسن قرائتی، برداشتی از راز نماز، ص۹۵. ↑

• حسین انصاریان، همان، ص۷۱. ↑

• ابراهیم امینی، همان، ص۴۲. ↑

• سید مجتبی موسوی زنجارودی، همان، ص۲۵ تا ۲۳. ↑

• حسین مظاهری، همان، ص۶۸. ↑

• سوره بقره، آیه ۲۳۳. ↑

• سید مجتبی موسوی زنجارودی، همان، ص۳۰ تا ۲۷. ↑

• ابراهیم امینی، همان، ص۷۱ تا ۶۹. ↑

• سیدمجتبی موسوی زنجارودی، همان، ص ۳۰ تا ۲۷. ↑

• ابراهیم امینی، همان، ص۸۶ تا ۸۴. ↑

• دکتر علی قائمی، برداشت از پرورش مذهبی کودک، ص۳۵-۳۲. ↑

• سوره ذاریات، آیه ۵۶. ↑

• دکتر علی شریعتمداری، همان، ص۱۲۸-۱۲۷. ↑

• استاد مرتضی مطهری، برداشت از ده گفتار، ص۱۵. ↑

• سوره بقره، آیه ۱۲۹. ↑

• دکتر علی شریعتمداری، همان، ص۱۴۸-۱۴۷. ↑

• سوره حدید، آیه ۲۵. ↑

• سوره آل‌عمران، آیه ۱۸. ↑

• دکتر علی شریعتمداری، همان، ص۱۵۲-۱۴۹. ↑

• همان، ص۱۵۳. ↑

• سوره قیامه، آیه ۱۴. ↑

• سوره مدثر، آیه ۳۸. ↑

• دکتر علی شریعتمداری، همان، ص۱۵۹-۱۵۷. ↑

• سوره نجم، آیه ۳۹. ↑

• سوره عنکبوت، آیه ۴۵. ↑

• دکتر علی شریعتمداری، برداشت از تعلیم و تربیت اسلامی، ص۱۶۶-۱۵۸. ↑

• همو، برداشت از پرورش مذهبی کودک، ص۲۶. ↑

• سوره فاطر، آیه ۲۸. ↑

• علی شریعتمداری، همان، ص۱۶۷. ↑

• همان، ص۱۶۹. ↑

• سوره آل‌عمران، آیه ۱۳۴. ↑

• علی شریعتمداری، برداشت از تعلیم و تربیت اسلامی، ص۱۸۵-۱۷۹. ↑

• سوره نحل، آیه ۱۲۵. ↑

• سوره اسراء، آیه ۳۶. ↑

• علی شریعتمداری، همان، ص۱۹۸-۱۹۷. ↑

• سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۴. ↑

• علی شریعتمداری، همان، ص۱۹۹. ↑

• سوره توبه، آیه ۲۰. ↑

• سوره نحل، آیه ۱۲۵. ↑

• علی شریعتمداری، همان، ص۲۱۶. ↑

• سوره عنکبوت، آیه ۴۱. ↑

• سوره عنکبوت، آیه ۴۳. ↑

• سوره بقره، آیه ۲۸۶. ↑

• سوره اعراف، آیه ۲۰۵. ↑

• علی شریعتمداری، همان، ص۲۱۹. ↑

• سوره بقره، آیه ۲۲۹. ↑

بند سوم:
کلمات قافیه: جهان، دهان، نشان و …
حروف اصلی قافیه: ا ن
حرف روی: ن
حروف الحاقی: ندارد
ردیف: یاد آورید
۲۹ - پنــد آن پیـــر مغـــان یـــاد آوریـــد
بــانــگ مــرغ زنـــد خـوان یـاد آوریـــد
واژگان: پیر مغان: پیشوای دین زرتشتیان، مجوسیان. (دهخدا) زند خوان: بلبل، زندواف، زندباف. (فرهنگ لغات)
معنی و مفهوم: هنگام باده نوشی پند و نصیحت پیر مغان و آواز خوش بلبل را به خاطر بیاورید.
آرایه‌های ادبی: مرغ زند خوان کنایه از بلبل است.
۳۰ - دجلــه دجلــه تــا خــط بغــداد جــام
مــی‌دهیــد و از کیـــان یـــاد آوریـــــد
واژگان: خطّ بغداد: خطّ دوم از هفت خطّ جام و بعضی خطّ اوّل را گفته‌اند. (فرهنگ لغات) کیان: پادشان بزرگ. (ناظم)
شاهد: از جام دجله دجله کشد پــس بــه روی خــاک
از جــرعــه سبحــه سبحــه هــویــدا بــــرافکنـــد
(خاقانی، ۱۳۸۸: ۱۳۳)
معنی و مفهوم: شراب فراوان در جام‌ها بریزید و تا خطّ بغداد پر کنید و به حریفان بزم بدهید. در باده نوشی خود از بزرگان و پادشاهان کیانی نیز یاد کنید.
آرایه‌های ادبی: دجله دجله کنایه از شراب فراوان است و در معنای دیگر آن دجله با خط بغداد ایهام تناسب دارد.
۳۱ - خفتــگان را در صبـــوح آگـــه کنیـــد
پیـــل را هنـــدوســـتان یـــاد آوریـــد
معنی و مفهوم: هنگام باده نوشی صبحگاهی، خفتگان را از بزم آگاه کنید تا این فرصت را از دست ندهند. همان‌گونه که فیل به یاد زادگاه خود، هندوستان می‌افتد و سرمست می‌شود.
۳۲ - دانـــه‌ی مـــرغ بهشـــتی در دهیـــد
مــرغ جــان را ز آشــیان یــــاد آوریــــد
معنی و مفهوم: خوراک مرغ بهشتی (شراب) را به مجلسیان بدهید و جان را به یاد آشیانه‌ی خویش که عالم قدس و بهشت است، بیندازید.
آرایه‌های ادبی: مرغ جان اضافه‌ی تشبیهی است. دانه‌ی مرغ بهشتی استعاره از شراب است.
۳۳ - بــرشمـا بــادا کـه خـون رز خــوریــد
خــاکیــان را در میــان یـــــاد آوریـــــد
واژگان: خون رز: خون تاک، کنایه از شراب انگور باشد. (برهان)
معنی و مفهوم: بر شما لازم و بایسته است که شراب سرخ که به منزله‌ی خون درخت رز است، بنوشید و در میان این باده نوشی، از مردگان خفته در خاک نیز یاد کنید.
آرایه‌های ادبی: خون رز استعاره از شراب است. خاکیان کنایه از مردگان می‌باشد.
۳۴ - خــوان نهیـد و خـوانچـه‌ی مسـتان کنیـد
بیخــودان را زیــر خــوان یـــاد آوریــــد
معنی و مفهوم: بساط و سفره‌ی مستی و باده نوشی بگسترانید و بر این بساط، از سرمستان بی خویشتن نیز یاد کنید.
۳۵ - خــاص را در آسـتین جـــا کــرده‌ایــد
عـــام را بــــر آســتان یـــاد آوریـــــد
معنی و مفهوم: در این بزم باده نوشی، عزیزان را بسیار گرامی و به خود نزدیک داشته‌اید، از دیگران نیز بر آستان این بزم یاد کنید.
آرایه‌های ادبی: در آستین داشتن کنایه‌ی فعلی ایما است به معنی گرامی شمردن و به خود نزدیک داشتن. خاص و عام با هم تضّاد دارند. آستین و آستان با هم جناس لاحق دارند.
۳۶ - چـون ز جــرعه خــاک را رنــگی دهیــد
هــم بــه بــویـی ز آسـمان یــاد آوریــــد
معنی و مفهوم: هنگامی که در مجلس بزم، با جرعه افشانی بر خاک، خاک را رنگین می‌سازید، شمّه‌ای نیز از آسمان یاد کنید.
۳۷ - کـعبتین را گر سـه شـش خـواهـید نقــش
نــام رنــدان بــر زبــان یـــاد آوریــــد
واژگان: کعبتین: دو طاس بازی نرد. (دهخدا) رندان: مردم محیل و زیرک و بی باک و لا‌‌ اُبالی و بی‌قید باشد، و ایشان را از این جهت رند خوانند که منکر اهل قید و صلاح‌اند. (فرهنگ لغات) توضیحات (۱/۳۵)
معنی و مفهوم: اگر در باده نوشی، دنبال بالاترین پایه و مایه هستید، در حین باده نوشی از رندان یاد کنید و نامشان را بر زبان آورید.
آرایه‌های ادبی: سه شش آمدن کعبتین کنایه از به دست آوردن نهایت پیروزی و پایه است (در گذشته نرد را با سه طاس بازی می‌کرده‌اند).
سعدی می‌گوید: مقامر را سه شش می‌باید، سه یک می‌آید. (گلستان،۱۳۶۸: ۶۶۷)
۳۸ - دوســتان تشــنه لــب را زیــر خـــاک
از نســیم جــرعــه‌دان یــــاد آوریـــــد
واژگان: جرعه دان: ظرفی که در آن جرعه‌ی شراب ریزند. (برهان)
معنی و مفهوم: با نسیمی که از جرعه دان برمی‌خیزد و بوی خوشی که از آن پراکنده می‌شود، عزیزان خفته در خاک را یاد کنید و برای آن‌ ها جرعه‌ای بر خاک بریزید.

۳۹ - در شبسـتان چــون زمــانـی دم زنیـــد