وبلاگ

•  - مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۴۷۸به نقل از

Scott. J .W.(1988) The Problem of Invisibility. In S, J , Kleinberg . ed . Retrieving Women’s History . Paris . Berg / UNESCO.pp5-29 ↑

•  - مشیرزاده، حمیرا،از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۴۸۰ ↑

•  - ر.ک: میشل، آندره، جنبش فمنیستی و وضعیت زنان در قرن بیستم /۲۵۷-۲۲۴ ↑

•  - مصلح الدین محمد، مجموعه مقالات همایش توانمند سازی زنان، مرکز امور مشارکت زنان/ ۱۷ ↑

•  - البته ادعا نمی شود تمام نظرات فمنیستی به این نگرش ها محدود می شود، ضمن آن که این دیدگاه ها کاملا از هم مجزا نیستند. در این جا هدف طبقه بندی مجموعه گسترده نظریات فمنیستی است تا توضیح و تحلیل آن ها امکان پذیر گردد. ↑

• •  - برای فهم فمینیسم لیبرال باید به مفهوم لیبرالیسم رجوع نمود و فهم مفهوم لیبرالیسم با مطرح شدن انقلاب کبیر فرانسه و اوج گرفتن شعار های عصر روشنگری نهادینه می شود لیبرالیسم را در یک معنا به فرد گرایی یا آزادی طلبی توضیح داده اند. ↑

•  - آلیسون ، جک، چهار تلقی از فمنیسم/۲۱ ↑

•  - مشیرزاده حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۰به نقل از

Linner , “What Does the Equality between the Sexes Imply?” In Wortis and Rabinowitz . p .53. ↑

•  - مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۴به نقل از

Ibid, pp.111,160:Friedan, B.”Our Revolution Is Unique” In Thompson ↑

•  -ر.ک: موسوی معصومه، تاریخچه مختصر تکوین نظریه های فمنیستی/۱۲ ↑

•  - ر.ک: مطیع ناهید، دفاعی مردانه از فمنیسم/۱۴۸ -۱۴۷ ↑

•  - مشیرزاده حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۳۹به نقل از

Friedan ,B .(1976) It changed My Life :Writings on Women’s Movement. New York : Randon House. p. 112. ↑

•  - ر.ک: مشیرزاده حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۶به نقل از

Friedan . It Changed. . . op . cit. p.115 ↑

•  - ر.ک: مشیرزاده حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۲به نقل از

Yates , G.G.(1975)What Women Want .Cambridge , MA: Harvard University Press. p .35. ↑

•  - مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۳به نقل از

Friedan . It Changed. . . op . cit. p.87 ↑

•  - مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۴به نقل از

Friedan . It Changed. . . op . cit. p.89.91 ↑

•  - مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه اجتماعی:تاریخ دو قرن فمنیسم/۲۴۸به نقل از

Yates ,op.cit .p.63 ↑

•  - ر.ک: آلیسون جک، چهار تلقی از فمنیسم/۲۱ ↑

۳-با افزایش ویسکوزیته از اثرات سمی دیگر مواد محافظ انجمادی جلوگیری می کنند(Fujiwara et al., 2010)
۱-۸-۳- سمیت ضد یخها
ترکیبات بکار رفته در ضد یخها به سه دسته تقسیم می شوند که شامل: مواد نفوذ کننده ، ساکاریدهای کوچک و ماکروملکولها می باشد.
ماده نفوذ کننده با سمیت کم نیز بسیار مهم است زیرا بیشترین میزان آسیب، ناشی از سمیت این ترکیبها می باشد(Kasai et al., 1992;Tachikawa et al., 1993;Zhu et al., 1993).
از جمله مواد نفوذ کننده مورد استفاده در انجماد شیشه ای می توان به DMSO، گلیسرول، اتیلن گلیکول و پروپیلن گلیکول اشاره کرد. برخی همچون Rall و Fahy (Rall & Fahy, 1985) استامید را به DMSO و پروپیلن گلیکول اضافه نمود ند. اگر غلظت ماده نفوذ کننده در حدود ۲-۱ مول حفظ شود میزان سمیت آن کم می گردد. اما به هر حال در انجماد شیشه ای به منظور جلوگیری از تشکیل بلورهای یخ غلظت ممکن است به ۸ مول هم برسد و می بایست اثرات سمی این گونه ترکیبات را در نظر داشت(Rall et al., 1987) Kasai (Kasai, 1994) به بررسی میزان سمیت ۵ ماده نفوذ کننده فوق الذکر DMSO، گلیسرول، اتیلن گلیکول، پروپیلن گلیکول و استامید در انجماد شیشه ای مورولای موش پرداخت، که روش کارش به این ترتیب بود که محلولی متشکل از PBI یا PBS و ترکیبات فوق با غلظت (V/V) 30% تهیه کرد و جنینها را به مدت ۲۰ دقیقه در دمای ۲۰ درجه سانتی گراد در این محلولها قرار می داد و درصد زنده ماندن پس از ذوب و قابلیت تکاملی جنینها در محیط کشت را بررسی می کرد. نتایج این تحقیق نشان داد که در حالی که پروپیلن گلیکول و استامید کاملا سمی بودند، میزان سمیت اتیلن گلیکول از همه کمتر بوده و گلیسرول و DMSO در مرتبه های بعدی قرار داشتند(Kasai, 1994). در انجماد شیشه ای بلاستوسیست گاو، اتیلن گلیکول و گلیسرول از سمیت کمتری برخوردار می باشد (Tachikawa et al., 1993). اگر چه میزان سمیت مواد نفوذ پذیر در گونه های مختلف و یا مراحل تکاملی متفاوت یکسان نمی باشد اما به هر حال نتایج بسیاری از تحقیقات نشان می دهد که اتیلن گلایکول ماده نفوذ پذیر با سمیت بسیار پایین می باشد.(Kasai , 1998)
در برخی از محلولهای انجمادی از ساکارز به عنوان یک پلی ساکارید استفاده می شود(Kasai et al., 1979; Testart et al., 1986) که با افزودن آن از سمیت محلول انجماد شیشه ای به میزان قابل ملاحظه ای کاسته می شود (Kasai et al., 1979; Testart et al., 1986). مونوساکاریدها و دی ساکاریدها به عنوان مواد غیر قابل نفوذ میزان تاثیرات اسمزی را تا مقدار قابل توجهی کم می کند لذا افزودن یک ساکارید کوچک به محلول انجماد شیشه ­ای باعث افزایش آبگیری سلول و انجماد شیشه ای داخل سلول شده و در ضمن مقدار محلول ضد یخی که وارد سلول می شود را کاهش می دهد و به این ترتیب اثرات سمی آن نیز کمتر می شود. البته تاثیرات ذکر شده برای ساکارز اختصاصی نبوده و تره هالوز، گلوکز ، و گالاکتوز نیز دارای چنین اثراتی می باشند(Kasai, 1996; Kasai, 1997) اگر چه این مواد در درجه حرارت بالا سمی هستند اما در صورت استفاده در درجه حرارت یخچال سمی نمی باشند(Kasai, 1986).

افزودن یک ماکروملکول به ترکیب ضد یخ، انجماد شیشه ای را موفق خواهد کرد (Fahy et al., 1984) لذا با غلظت بالا به محلول انجماد شیشه ای افزوده می شود. ماکروملکولها می توانند با کاهش غلظت ماده نفوذپذیر سمیت محلول ضد یخ را کم می کند(Fahy et al., 1984). از میان ماکروملکولهای استفاده شده در تهیه محلولهای انجماد شیشه ای می توان به پلی اتیلن گلیکول (PEG)، فایکول ۷۰ ^[۶۱] ، آلبومین سرم گاوی (BSA) ، Polyvinyl pyrrolidone و Percoll اشاره کرد
(Kasai, 1996;Kasai,1997). ماکروملکولها به سلول نفوذ کرده و نسبت به مواد نفوذ پذیر سمیت کمتری دارند
(Kasai et al., 1992;Tachikawa et al., 1993;Zhu et al., 1993). Kasai(Kasai, 1994) دریافت که افزودن فایکل ۷۰ به ترکیب اتیلن گلیکول ۴۰ درصد نسبت به PEG برتری دارد.
برای کاهش میزان سمیت در انجماد شیشه ای باید ترکیبی با سمیت کمتر به دست آورد. افزودن بعضی مواد باعث کم شدن غلظت ضد یخ مورد استفاده در سلول می شود. در طی آبگیری سلولها در این محلول، کاستن زمان و کم کردن درجه حرارت می تواند از سمیت بکاهد، هر چند که احتمالا بلورها یخ داخل سلولی بیشتری تشکیل می شود(Kasai, 1998).
۱-۸-۴- انواع روش های انجماد شیشه ای
روش تک مرحله ای : در این روش رویانها از محلول فیزیولوژیکی بطور مستقیم وارد محلول انجماد شیشه ای می شوند(Kasai et al., 1990;Kasai et al., 1992).
روش دو مرحله ای: در این روش ابتدا رویانها در محلول حاوی غلظت پایین ۲۰-۱۰ درصد، ضد یخ نفوذپذیر قرار می گیرند تا نفوذ ضد یخ، تحت شرایط سمیت پایین انجام گیرد و سپس رویانها وارد محلول انجماد شیشه ای می شوند بعد از این مرحله رویانها توسط کانتینرها بارگیری می شوند و بعد در نیتروژن مایع سرد و منجمد می شوند و در آن نگهداری می شوند. درطی فرایند انجماد شیشه ای قرار دادن جنین ها در نیتروژن مایع و سرعت سرمای بالا باعث می شود که جنین ها از یک منطقه دمای بحرانی^[۶۲] عبور کنند. این منطقه دمای بحرانی بین°C +15 و -۵°C می باشد که گذر از این منطقه دمایی بحرانی باعث کاهش آسیب های سرمایی می شود.
هم چنین مزیت دیگر کاهش دما، کاهش اثرات سمی مواد محافظ انجمادی و شوک اسمزی می باشد
(Liebrmann et al., 2002; Orief et al., 2005). در طی حفاظت انجمادی علاوه بر نیتروژن مایع، نمونه ها می توانند در بخار نیتروژن نیز ذخیره شوند. میزان سرما برای نمونه های بزرگ که در بخار نیتروژن سرد می شوند ۱۰°C/min و برای نمونه های کوچک ۰°C/min30 < می باشد.
در صورتیکه قرار دادن نمونه ها در نیتروژن مایع باعث ایجاد میزان سرمای ۰°C/min200 تا ۰°C/min2000 می شود (Shaw et al., 2003; Saragusty et al., 2011). علت این تفاوت این است که انتقال گرما از نمونه به محیط در مایع سریعتر از بخار می باشد (Liebrmann et al., 2002).
یکی از خطرات ذخیره جنین های منجمد شده در LN2، وجود احتمال آلودگی در LN2 می باشد. هر چند گزارشات بسیار کمی این مشکل را مطرح می کنند با این حال سه راه حل برای این مشکل وجود دارد:
- استفاده از LN2 فیلتر شده استریل
- ذخیره جنین ها در بخار ازت
- ذخیره جنین ها در سیستم های بسته ای مثل کرایولوپ^[۶۳] یا استرا^[۶۴]
(Kuwayama et al., 2006; Moor et al., 2006).
مدت زمانی که رویانها در داخل محلول انجماد شیشه ای قرار می گیرند قبل از انجماد بسیار حیاتی است و در طی غوطه­ور سازی رویانها در محلول انجماد شیشه ای رویانها باید دچار دهیدراسیون شده و تغلیظ شوند ولی این عمل بسیار سریع انجام می گیرد بنابراین این مدت زمان باید به ۳۰ ثانیه کاهش یابد تا از سمیت ضد یخ جلوگیری به عمل آید.
در طی چندین سال گذشته پیشرفت قابل توجهی در جهت حفاظت انجمادی جنین ها و تخمک پستانداران در گونه های مختلف با بهره گرفتن از روش انجماد شیشه ای صورت گرفته است. یکی از مشکلات فرایند انجماد شیشه ای، میزان سرمای نامناسب می باشد به منظور غلبه بر این مشکل چندین روش در نظر گرفته شده است. این روش ها شامل :
۱-۸-۴-۱- روش OPS (Open Pulled Straw)
در این روش از استرا های پلاستیکی استاندارد (۰/۲۵ ml) که قبلا تا نصف قطر و ضخامت دیواره توسط گرما باریک شده اند استفاده می شود. جنین ها با حجم کمی از محلول انجماد شیشه ای (>0/1µl) و بر اساس خاصیت موئینگی داخل و انتهای استراها قرار می گیرند، سپس استراها به داخل نیتروژن مایع منتقل می شوند (Gajda et al., 2009; Vajta et al., 1997). مزیت این روش میزان سرد و گرم کردن سریع بیشتر از ۲۰۰۰۰°C/min، تماس کوتاه مدت با غلظت های بالای مواد محافظ انجمادی، جلوگیری از آسیب های سرمایی، کاهش اثرات توکسیک و شوک اسمزی می باشد (Gajda et al., 2009). ولی مشکل این روش این است که شناور کردن نی در نیتروژن مایع نیاز به درپوش دارد و از طرفی امکان شکستن غشای شفاف وجود دارد که در جنین ها و تخمک های منجمد-ذوب شده یک پدیده شایع است و همزمان با سرد یا گرم شدن با سرعت بالا اتفاق می افتد (Kasai et al., 1996). با بهره گرفتن از این روش از سال ۱۹۹۷ تا کنون گزارش های موفقی از انجماد شیشه ای تخمک ها و جنین ها درگونه های مختلف جانوری مانند خوک^[۶۵] ،گاو^[۶۶] ،اسب^[۶۷] و…. گزارش شده است (Gajda et al., 2009).
۱-۸-۴-۲- روش EMG (Electron Microscope Grid) یاnylon mesh
از EM grid به منظور انجماد شیشه ای تخمک ها، بلاستوسیست های گاوی، زیگوت های انسانی و تخمک ها و جنین های دیگر پستانداران نیز استفاده می شود. در این روش نیز تماس مستقیمی بین تخمک ها و جنین ها و نیتروژن مایع وجود دارد که باعث افزایش میزان سرما می شود. میزان سوسپانسیون تخمک ها وجنین ها همراه با مواد محافظ انجمادی در این روش کمتر از۱-۲µlمی باشد Gajda et al., 2009) (که انتقال سریع دما و تعادل کوتاه مدت در این روش، به جلوگیری از آسیب اسموتیک ناشی از غلظت بالای مواد محافظ انجمادی کمک می کند و در نتیجه میزان بقاء پس از ذوب را افزایش می دهد. مزیت دیگر این روش این است که سریع بوده و در مقایسه با انجماد آهسته نیاز به امکانات کمتری دارد. عیب این روش، آسیب مکانیکی است که ممکن است به جنین ها در اثر چسبیدن به گرید وارد شود که به علت نیاز به سلامت مورفولوژیک تخمک ها و جنین ها پس از انجماد قابل چشم پوشی نیست (Chung et al., 2000).
۱-۸-۴-۳- روش SSV (Solid Surface Vitrification)
در این روش از یک مکعب فولادی پوشیده شده توسط فویل آلومینیومی استفاده می شود که در نیتروژن مایع قرار داده شده و تا دمای -۱۸۰°C سرد می شود. در این روش قرار دادن تخمک ها و جنین ها بر روی مکعب فولادی دشوار بوده و امکان از دست دادن آنها وجود دارد (Gajda et al., 2009; Nedambal et al., 2006). با این حال مطالعات، میزان بقا و رشد و تکامل بالایی را پس از انجماد شیشه ای تخمک ها و جنین های گاوی و بزی^[۶۸]به روش SSV گزارش می کنند. اخیرا نیزSSV جهت انجماد شیشه ای تخمک های بالغ^[۶۹] و جنین های خوک و گوسفند^[۷۰] استفاده شده است (Gajda et al., 2009).
۱-۸-۴-۴- روش cryoloop
روش کرایولوپ، عبارتست از حفظ انجمادی تخمک ها و جنین ها با بهره گرفتن از یک حلقه ی نایلونی باریک که به یک دسته پلاستیکی محکم متصل شده است که برای محافظت از این نوار باریک در LN2، از یک درپوش برای پوشاندن آن استفاده می شود (Gajda et al., 2009). این روش برای اولین بار به منظور انجماد محلولهای پروتئینی و سپس حفظ انجمادی بلاستوسیست های انسانی، میمون و همچنین تخمک ها به کار برده شده است
(Gajda et al., 2009; Lucena et al., 2006). حجم کم مواد محافظ انجمادی همراه با نمونه بر روی کرایولوپ و نیز تماس مستقیم با LN2 منجر به افزایش بسیار زیاد سرما می شود. هم چنین از مزایای دیگر این روش این است که به لحاظ داشتن در پوش امکان آلودگی جنین ها و تخمک ها کاهش می یابد (Lucena et al., 2006). با این وجود cryoloop وسیله ای حساس و انعطاف پذیر می باشد که باعث خطر از دست دادن تخمک ها یا جنین ها در زمان قرار گرفتن آنها بر روی کرایولوپ یا در زمان ذوب کردن می شود (Gajda et al., 2009).
۱-۸-۴-۵- روش cryotop (minimum-volume cooling)
این روش از دیگر روش های انجماد شیشه ای است که با کمترین حجم (<0/1ml) ماده محافظ انجمادی انجام می شود (Kuwayama et al., 2006; Karlsson et al., 1996). کرایوتاپ یک نوار باریک با عرض ۱/۰ میلی متر که با یک دسته پلاستیکی محکم متصل شده است، به لحاظ محافظت از این نوار باریک در LN2، از یک درپوش برای پوشاندن آن استفاده می شود. در این روش علاوه بر حجم ماده محافظ انجمادی کمی که به همراه جنین یا تخمک بر روی کرایوتاپ قرار می گیرد سرعت سرما نیز در اثر تماس مستقیم تخمک یا جنین با ازت مایع (-۱۹۶°C) افزایش می یابد (Kuwayama et al., 2006). این روش باعث می شود که تخمک ها و جنین ها از یک منطقه دمایی+۲۰°C تا -۲۰°C عبور کنند و از آسیب های سرمایی که به ساختار آنها وارد می شود، بکاهد (Gajda et al., 2009). روش cryotop ساده، سریع و به سهولت قابل یادگیری می باشد و جهت انجماد تخمک ها و جنین های انسانی در تمام فازهای رشد مورد استفاده قرار می گیرد
(Karlsson et al., 1996). اولین تولد زنده حاصل از جنین های منجمد-ذوب شده به روش کرایوتاپ در آمریکا گزارش شده است (Karlsson et al., 1996;Katayama et al., 2003). هم چنین این روش به طور موفقیت آمیز جهت انجماد شیشه ای تخمک های نابالغ^[۷۱] و بالغ اسب (Bogliolo et al., 2006)، گاو، گوسفند، جنین های خرگوش^[۷۲] و خوک بکار گرفته شده است (Kuwayama et al., 2006; Gajda et al., 2009; Morato et al., 2008).
۱-۸-۵- محلولهای انجماد شیشه ­ای
محلولهای انجماد شیشه ای دارای چند جزء مشترک هستند:
هر محلول دارای غلظت بالایی از ضد یخ است که می تواند به داخل سیتوپلاسم جنین نفوذ کند. محلولهای انجماد شیشه ای اولیه که به نام VS1 وVS1 90% خوانده می شدند مخلوطی از ضد یخهای نفوذ کننده و غیر قابل نفوذ بودند(Baxtor & Lathe, 1971; Fahy, 1984).
هر محلول محتوی یک محلول فیزیولوژیکی سالین است که ایزوتونیته نهایی را باعث شده، در ضمن سطح طبیعی محلول خارج سلولی را حفظ کرده و از بهم خوردن بالانس اسمزی جلوگیری می کند (Meryman, 1982).
با اضافه نمودن ماکروملکولهایی همچون پلی اتیلن گلایکول^[۷۳] توانایی محلول برای بسیار سرد شدن و شیشه ای شدن افزایش پیدا می کند (Leibo & Loskutoff, 1993).
۱-۸-۶- جنبه های اساسی انجماد شیشه ای
در انجماد شیشه ای بافت و سلولهای بیولوژیک بایستی روشهایی را بکار برد که از تشکیل بلورهای یخ در درجه حرارت پایین جلوگیری شود. به این منظور و با هدف کاهش آسیب وارده به نمونه ها موارد زیر پیشنهاد می شود:
- از حجم نمونه کاسته شود و به تعداد بیشتر تقسیم شود (Rasmussen & Luyet, 1969).
- با سرد کردن سریع دیگر زمان کافی برای تشکیل بلورهای یخ در محلولهای شفاف فراهم می شود. محاسبات نشان داده که اگر آب خالص با سرعت ۱۰۰ میلیون درجه در ثانیه سرد شود ، شیشه ای می شود (Uhlmann, 1972).
- استفاده از ضد یخ در کاهش تشکیل بلور یخ موثر می باشد و اثر سودمند افزودن محلول ضد یخ آن است که درجه حرارت تعادلی انجماد را کاسته، از میزان تشکیل هسته های بلور یخ نیز کم می کند در حالی که ویسکوزیته محلول را در درجه حرارت زیر صفر افزایش می دهد (Leibo & Loskutoff, 1993).
- برخی از محققین پیشنهاد کرده اند که اگر به محلول در طی پروسه انجماد فشار هیدرواستاتیک بالایی اعمال شود اثرات مشابه افزودن ضد یخ دیده می شود (Kasai, 1994) این فشار قادر است از تشکیل هسته های بلور یخ جلوگیری کند
(MacFarlane et al., 1981).
۱-۸-۷- زمان تعادل و آبگیری جنینها
مدت زمانی که جنین به منظور آبگیری و دهیدراسیون در محلول حاوی ضد یخ قرار گرفته و ضد یخ به درون سلول نفوذ می کند اصطلاحا زمان تعادل نامیده می شود. مدت زمان تعادل وابسته به نوع ضد یخ مورد استفاده شده می باشد بطوری که هر چقدر میزان نفوذپذیری ضد یخ بیشتر باشد زمان تعادل کمتر خواهد بود. درجه حرارت و مدت زمان قرار گیری جنینها در محلول انجمادی نیز بر میزان سمیت ضد یخ موثر است دوره طولانی تعادل باعث می شود که غلظت بسیار بالای ضد یخ جنین را نسبت به شوک اسمزی حاصل از جریان سریع آب به داخل سلول حساس تر نماید. در این زمینه آزمایشات زیادی انجام شده است. برای تعیین بهترین زمان تعادل قبل از انجماد جنین های ۸ سلولی موش در حرارت ۵ درجه سانتی گراد به مدت زمان های مختلف در یک محلول انجماد شیشه ای حاوی اتیلن گلیکول، فایکول و ترهالوز قرار داده شده و بعد از ذوب در آب ۲۰ درجه سانتی گراد به مدت ۲۴ ساعت در محیط ۵-برومو۲-دی­اکسی یوریدین کشت داده شدند در این آزمایش تکامل جنینی و تعداد کروماتیدهای خواهری معاوضه شده که شاخص حساس برای تعیین آسیب ژنتیکی می باشد مشاهده شد. این مطالعه نشان داد که بهترین زمان تعادل در محلول انجماد شیشه ­ای ۵ دقیقه می باشد (Rall, 1987).
۱-۸-۸- آب دهی نمونه ها و خروج محلول ضد یخ از آنها

تجارب موفقیت آمیز سوئد و آمریکا در تعیین شاخص رضایت مشتری، موجب شد تا سازمان های اروپایی همچون مؤسسه ی کیفیت اروپا ^[۱۵۹]و سازمان مدیریت کیفیت اروپا^[۱۶۰]، تحت حمایت اتحادیه ی اروپایی اقدام به ایجاد شاخص رضایت مشتری در اروپا بنمایند(کاووسی و سقایی،۱۳۸۴ ،۴۱۹).
شاخص رضایت مشتری اروپایی از لحاظ نظری تعدیل شده ی مدل شاخص رضایت مشتری آمریکایی است . در این مدل کیفیت درک شده به دو بخش تقسیم می شود: جزء سخت افزار ،به معنای کیفیت تولید است در حالیکه جزء نرم افزار با خدمت مرتبط است، مانند ضمانت های داده شده، خدمات پس از فروش. در اواسط بهار ۲۰۰۰، مؤسسه ی کیفیت اروپا تصمیم گرفت که برنامه ی شاخص رضایت مشتری اروپایی را رها کند، در نتیجه سازمان مدیریت کیفیت اروپا و سازمان بین المللی کانون مشتری^[۱۶۱] ، کل برنامه را برعهده گرفته و بررسی های منظمی از شاخص رضایت مشتری اروپایی انجام دادند. هدفشان فراتر از رضایت مشتریان بود و شامل ” نتایج مردم” و ” نتایج جامعه” مطابق با ابعاد ایجاد شده در مدل تعالی شاخص رضایت مشتری اروپایی بود(گریگرودیس^[۱۶۲]،۲۰۰۴، ۳۴۶-۳۴۷).
شکل ۲-۱۷: مدل شاخص رضایت مشتری اروپایی(گریگرودیس،۲۰۰۴ ،۳۴۵)
۲-۲۸-۴ شاخص رضایت مشتری ایرانی
بر اساس تئوری بازاریابی و تجربه ی عملی، شرکت ها بایستی برای راضی نگه داشتن مشتریان ،عملکردشان را بهبود دهند تا بتوانند در محیط کسب و کار به شدت رقابتی به مزیت رقابتی پایدار دست

یابند. زیرا نتیجه ی اصلی رضایت مشتری، وفاداری مشتری است و شرکت ها با سهم زیادی از مشتریان وفادار به دلایل افزایش نرخ خرید مجدد، خریداران بالقوه زیاد، تمایل به قیمت های بالاتر، رفتار توصیه ای مثبت و هزینه های جایگزینی کم، سود می برند(برون و گروند^[۱۶۳]،۲۰۰۰ ،۱۰۱۷). به علت نقش حیاتی رضایت مشتری و وفاداری ، تجزیه و تحلیل ارتباط این متغیرها به طور کلی پذیرفته شده است و بایستی در بین شرکت ها ،صنایع، بخش ها و ملل مقایسه گردند. با وجود این که ادبیات بازاریابی بر اهمیت بالقوه ی اعتماد برای وفاداری و رضایت مشتری تأکید دارد، ولی این عامل در شاخص های ملی وجود ندارد(آیدین^[۱۶۴]،۲۰۰۵ ،۴۹۰). اعتماد عامل مهمی برای افزایش وفاداری مشتری است(فورنیر^[۱۶۵]،۱۹۹۸). به نظر می آید که اگر یک گروه به گروه دیگری اعتماد کند ، نیات رفتاری مثبتی متقابلاً ایجاد می شود. بنابراین، وقتی مشتری به مارک تجاری اعتماد می کند مشتری احتمالاً گرایش مثبتی نسبت به مارک تجاری نشان خواهد داد(لائو و لی^[۱۶۶]،۱۹۹۹).
برای اعتماد به مارک تجاری ،مشتریان بایستی نه تنها پیامدهای مثبت را درک کنند بلکه آن ها بایستی اعتقاد داشته باشند که این پیامدهای مثبت در آینده هم ادامه خواهد داشت(آندرسون و ناروس،۱۹۹۰). به هر حال ثابت شده که پیامد مثبت مارک تجاری موجب کسب رضایت خواهد شد. در نتیجه بایستی رابطه مثبتی بین رضایت مشتری و اعتماد وجود داشته باشد(آیدین،۴،۲۰۰۵).
بر اساس مطالعات جانسون و دیگران(۲۰۰۱) ،داده های انتظارات مشتری بعد از خرید یا موقعی که رضایت سنجیده می شود،حاصل می گردد. آنچه واقعاً جمع آوری می شود درک مشتری از تصویر مارک تجاری شرکت است. ضمناً تصویر شرکت غالباً از طریق تجربه مصرف اخیر یا رضایت مشتری تحت تأثیر قرار خواهد گرفت، بنابراین پیامد تصویر شرکت بایستی به جای تحریک مشتری موجب رضایت مشتری باشد .تغییر عمده ی دیگر در مدل جانسون و دیگران(۲۰۰۱) ،جایگزینی رفتار شکایتی با رسیدگی به شکایات می باشد. رسیدگی به شکایات بایستی تأثیر مثبت و شکایات ضعیف رسیده شده باید تأثیر منفی روی رضایت داشته باشند. این مطلب در واقع ماهیت سیستم های مدیریت شکایات را منعکس می کند(جانسون،۲۰۰۱). بر اساس مطالعه ی آیدین و اٌزر (۲۰۰۵) و مطالعه ی جانسون (۲۰۰۱)، مدیریت شکایات قبل از بررسی های صورت گرفته از مشتری اتفاق می افتد، بنابراین رسیدگی به شکایات مشتری بایستی به جای پیامد رضایت مشتری به عنوان محرک رضایت مشتری در نظر گرفته شود.
پورتر^[۱۶۷](۱۹۸۸)، هزینه های جایگزینی را به عنوان هزینه هایی برای خریداران ناشی از جایگزین نمودن محصول یک عرضه کننده با عرضه کننده ی دیگرتعریف می کند. هزینه های جایگزینی شامل هزینه های مالی(هزینه ی پولی،هزینه ی از دست دادن منفعت)، هزینه های روانی(هزینه ی عدم اطمینان) و هزینه های طرز عمل (هزینه ی ارزیابی، هزینه ی یادگیری، هزینه ی راه اندازی) می باشد. براساس ادبیات ،هرچه رضایت مشتری و اعتماد مشتری به شرکت افزایش یابد ،هزینه های جایگزینی افزایش می یابد و هر چه هزینه های جایگزینی بیشتر گردد ، وفاداری مشتریان افزایش می یابد(آیدین،۲۰۰۵).
تحقیقات زیادی بر اهمیت تعهد به عنوان عامل کلیدی در ایجاد و حفظ ارتباط بلندمدت بین شرکای تجاری تأکید کرده اند (دوایر،۱۹۸۷ومورگان،۱۹۹۴).اکثر محققان تعهد را به عنوان سازه ی جهانی که نیت تداوم ارتباط را می سنجد ، مطالعه کرده اند. برخی محققان در ۱۰ سال گذشته سعی کرده اند از یافته های روانشناسی اجتماعی بهره برده و تعهد را به عنوان سازه ای که از سه جزء ( عاطفی، محاسبه ای و هنجاری) تشکیل شده و محرک های مختلفی را برای تداوم ارتباط منعکس می کند، مطالعه کنند(کاتر،۱،۲۰۰۸).
تحقیقات پیشین بر تعهد عاطفی و محاسبه ای تأکید داشته اند و به طور کلی در تحلیل هایشان ،تعهد هنجاری را به میان نیاورده اند(جانسون،۲۰۰۱ و کومر،۱۹۹۴). تعهد عاطفی یعنی این که مشتری بخاطر لذت بردن از ارتباط با شرکت،دوست داشتن شرکت و احساس تعلق به شرکت ارتباط خود با شرکت را حفظ می کند( پیوستگی به واسطه ی ارتباط و تعلق). تعهد محاسبه ای به این معنا است که مشتریان رابطه با شرکت را بخاطر هزینه های جایگزینی مورد انتظار یا فقدان جایگزین ،حفظ می کنند(پیوستگی به دلایل ابزاری).
تعهد هنجاری به این معنا است که مشتریان فقط بخاطر اینکه احساس می کنند بایستی در شرکت بمانند رابطه شان را با شرکت حفظ می کنند(پیوستگی به واسطه ی نوعی الزام)(کاتر،۲،۲۰۰۸).
اعتماد، محرکی هم برای تعهد و هم برای ارتباطات موفق آمیز می باشد.(مورگان،۱۹۹۴). اعتماد بر اساس رفتار گذشته می باشد و افراد را قادر می کند تا در مورد آینده تفکر کرده و در نتیجه به هم متعهد گردند. وقتی یک خریدار به فروشنده ای اعتماد می کند ،خریدار و فروشنده آمادگی بیشتری برای از دست دادن منافع کوتاه مدت به دلیل اعتقاد راسخ برای ارتباط بالقوه ی آینده دارند. خریدار وقتی متعهد می گردد، احساس آسیب پذیری بیشتری می کند، بنابراین خریداران تنها به عرضه کنندگانی متعهد می گردند که بتوانند به آن ها اغتماد کنند(والتر و ریتر^[۱۶۸]،۲۰۰۳). مطالعات تجربی بسیاری تأثیر مثبت اعتماد بر تعهد که به
عنوان جزء عاطفی تعهد مفهوم سازی شده بود را نشان داده اند( مورگان،۱۹۹۲و گودمن^[۱۶۹]،۲۰۰۱).تحقیقاتی که تعهد را به دو جزء عاطفی و محاسبه ای مفهوم سازی کرده اند تأثیر مثبت اعتماد بر تعهد عاطفی و تأثیر منفی اعتماد بر تعهد محاسبه ای را نشان داده اند(رویتر^[۱۷۰]،۲۰۰۱ و رویتر،۱۹۹۹). وقتی اعتماد بالاست احتمال تداوم ارتباط مشتریان با شرکت افزایش می یابد ، وقتی اعتماد پایین است تداوم ارتباط با شرکت به محاسبه ی هزینه های جایگزینی و تعهد محاسبه ای بستگی دارد. وقتی اعتماد افزایش می یابد دلایل کمتری برای تداوم ارتباط بر اساس تعهد محاسبه ای وجود دارد.دی رویتر و سمیجن^[۱۷۱](۲۰۰۱) که با سه جزء، تعهد را مفهوم سازی کرده بودند،تأثیر مثبت اعتماد بر تعهد هنجاری را در زمینه ی ارتباط کسب و کار بین المللی یافتند( دی رویترو همکاران ،۲۰۰۱) .
وفاداری به عنوان سازه ای که احتمال بازگشت مجدد خریداران و خرید مجدد آن ها را می سنجد، تعریف می شود. برخی از مؤلفان (بولتون، اسمیت و واگنر (۲۰۰۳)، لیپیر،فیلیترولت و چبیت (۱۹۹۹)، وی و انیو(۲۰۰۴) ،زیتامل، بری و پاراسورمان (۱۹۹۶)) به مفهوم مشابهی به عنوان نیات رفتاری اشاره دارند که شامل تجدید پیمان، ارائه ی توصیه ها و افزایش حمایت است(بون و شوماخر^[۱۷۲]،۲۰۰۳).محققان بر وجود تفاوت بین تعهد و وفاداری متفق القول نیستند. اکثر محققان اعتقاد دارند که این سازه ها به هم مرتبط هستند اما با این تفاوت که تعهد محرکی برای وفاداری است(بتی^[۱۷۳]،۱۹۸۸ و فولرتون^[۱۷۴]،۲۰۰۵). وقتی بخواهیم تفاوت بین تعهد و وفاداری را بیان کنیم، می توانیم ذکر کنیم که تعهد عمدتاً شناختی است و به قدرت طرز برخورد اشاره دارد(بتی،۲۰۰۳). از طرف دیگر وفاداری پاسخی رفتاری است که تابع فرایندهای روانی است(ژاکوبی و کینر^[۱۷۵]،۱۹۷۳).
تفاوت عمده بین وفاداری و تعهد این است که تعهد عمدتاً شامل محرک و طرز تلقی تداوم ارتباط است( این طرز تلقی از اجزای مختلفی تشکیل شده) در حالیکه وفاداری آمیزه ای از طرز تلقی و رفتار است و اغلب به عنوان حمایت مکرر و رفتار ارجاعی تعریف می گردد(کاتر،۲۰۰۸)دی رویتر و همکاران(۲۰۰۱) و وتزلز و همکاران(۱۹۹۸) پی بردند که تعهد عاطفی و تعهد محاسبه ای به طور مثبت ، نیت خریداران به تداوم ارتباط را تحت تأثیر قرار می دهد (دی رویتر و همکاران،۲۰۰۱ و وتزلز و همکاران^[۱۷۶]،۱۹۹۸). از سوی
دیگر، فولرتون(۲۰۰۵) و گانریس^[۱۷۷](۲۰۰۵) پی بردند که تعهد عاطفی نیات مثبتی برای حفظ و تقویت ارتباط ایجاد می کند، تعهد محاسبه ای تأثیرات مغایری دارد(گانریس،۲۰۰۵ و فولرتون ،۲۰۰۵).
می توان چنین توضیح داد که به واسطه ی ایجاد وابستگی ،خریداران احساس می کنند که در جستجو برای خارج شدن از شرایط فعلی، تحت فشارند. کومر و همکاران(۱۹۹۴) تصدیق کردند که تعهد عاطفی تأثیر مطلوب زیادی بر نیت ادامه ی ارتباط دارد. تعهد هنجاری به طور مثبت ولی با مقدار کمی، نیت ادامه ی ارتباط را تحت تأثیر قرار می دهد(کومر و همکاران،۱۹۹۴). در راستای تحقیقات انجام شده تأثیر مثبت تعهد عاطفی بر وفاداری نشان داده شد. در ارتباطاتی که مشتریان ارتباط را بخاطر آنکه سرویس دهنده را دوست داشته و از کار کردن با آن لذت می برند ادامه می دهند ، احتمال وفادار ماندن به سرویس دهنده بیشتر می گردد(کاتر،۲۰۰۸). همچنین تأثیر مثبت تعهد هنجاری بر وفاداری هم نشان داده شد(کومر و همکاران ،۱۹۹۴ و بلومر و همکاران ۲۰۰۷).
در ارتباطاتی که مشتریان احساس می کنند که بایستی کار با سرویس دهنده را بخاطر التزام اخلاقی ادامه بدهند،به احتمال زیادی به سرویس دهنده وفادار می گردند(کاتر ،۲۰۰۸).از طرف دیگر تأثیر منفی تعهد محاسبه ای بر وفاداری نشان داده شد(فولرتون،۲۰۰۵ و بلومرو همکاران،۲۰۰۷). مشتریانی که به طور محاسبه ای متعهد شده اند ،حساسیت زیادی نسبت به تغییرات هزینه- منفعت در بازار دارند، بنابراین مشتریان با سطح بالایی از تعهد محاسبه ای تمایل نخواهند داشت که کلمات مصطلح مثبتی ادا کنند و نیات خریدشان را افزایش دهند(بلومر و همکاران،۲۰۰۷). شایان ذکر است که پژوهشی درباره ی محرک های تعهد و اجزاء تعهد و ارزیابی اجزاء تعهد بر وفاداری مشتری از دیدگاه مشتریان در بخش خدمات شرکت های اروپای شرقی و اروپای مرکزی توسط کاتر و زبکر^[۱۷۸](۲۰۰۸) صورت گرفته است. در پژوهش آن ها بر اساس یافته های روانشناسی - اجتماعی تعهد به سه جزء تعهد عاطفی، محاسبه ای و هنجاری تقسیم شده است. یافته های پژوهش نشان داده است که ارتباط مثبتی بین اعتماد و تعهد عاطفی وجود دارد و ارتباط منفی، بین اعتماد و تعهد محاسبه ای و ارتباط مثبت، بین اعتماد و تعهد هنجاری تأیید نشد. همچنین ارتباط مثبت بین رضایت و تعهد عاطفی و ارتباط منفی بین رضایت و تعهد محاسبه ای تأیید شد و ارتباط مثبت بین رضایت و تعهد هنجاری تأیید نگردید. بر اساس یافته های ا پژوهش آن ها ارتباط مثبت بین تعهد عاطفی و وفاداری تأیید شد و ارتباط مثبت بین تعهد هنجاری با وفاداری تأیید نشد و ارتباط بین تعهد محاسبه ای با وفاداری معنادار نبود. همچنین ارتباط مثبت بین تعهد عاطفی با تعهد هنجاری تأیید
شد(کاتر،۲۰۰۸). با توجه به تمامی این عوامل و شاخص های رضایت مشتری مختلفی که وجود دارد، در نهایت شاخص رضایت مشتری ایرانی به صورت زیر پیش بینی و طراحی شد:
اعتماد
تعهد عاطفی
تعهد هنجاری
شکل۲-۱۸: شاخص نهایی رضایت مشتری ایرانی (فانی و همکاران،۱۳۸۷)
۲-۲۹ مهمترین اثرات رضایت مشتری بر فرایندهای سازمان
-کاهش مستمر هزینه ها و کوتاه شدن زمان چرخه های کاری به دلیل استفاده ی مؤثر از منابع
-بهبود نتایج عملیات و سازگاری و قابل پیش بینی شدن این نتایج(توصیه های بهبود)
-ایجاد امکان پرداخت به فرصت های متمرکز و اولویت بندی شده برای انجام عملیات بهبود
-افزایش توانایی ایجاد ارزش برای هر دو طرف
-انتقال اهمیت تأمین خواسته های مشتری و همچنین الزامات قانونی و مقررات به سازمان
-پایه گذاری خط مشی کیفیت(مقصودی،۲۶۰،۱۳۸۲).
از نظر مؤسسه ،رضایت مشتری حاصل یک سیستم سه قسمتی است که عبارتند از:
عملکردهای (فرایندها) مؤسسه، کارکنان مؤسسه که ارائه دهنده ی محصول یا خدمت هستند و انتظارات مشتری. اثربخشی این سیستم سه قسمتی بستگی به ادغام مناسب این قسمت ها با یکدیگر دارد. منطقه مشترک بین این سه قسمت بیانگر رضایت مشتری است(اسویفت و همکاران^[۱۷۹]،۱۹۹۸، ۱۱۹-۱۲۰).
۲-۳۰ نتیجه گیری و مدل مفهومی پژوهش
محققان بازاریابی مزایای رضایت و کیفیت را بسیار ستوده اند و آن ها را به عنوان شاخص هایی از مزیت رقابتی سازمان نام برده اند(رویتر،۱۹۷۷ ،۳۸۸). از طرفی وفاداری، به دلیل اثر نهایی آن بر خرید مجدد مشتریان یکی از مهمترین سازه ها در بازاریابی خدمات است. در حقیقت مشتریان وفاداری که دست به خریدهای مکرر می زنند، پایه و اساس هر کسب و کاری محسوب می شوند.
بلومر و همکارانش(۱۹۹۸) مدلی از چگونگی اثرگذاری تصویر ذهنی، کیفیت خدمات و رضایت مشتری بر وفاداری وی ارائه کرده اند. یافته های تحقیق آن ها نشان می دهد که تصویر ذهنی به صورت غیرمستقیم و از طریق کیفیت خدمات بر وفاداری اثر می گذارد. از طرفی کیفیت خدمات هم به صورت مستقیم و هم به صورت غیرمستقیم (از طریق رضایت) بر وفاداری اثر می گذارد(حقیقی و همکاران،۱۳۸۲).
کاروانا در پژوهشی که در زمینه ی ارتباط بین کیفیت خدمات،رضایت مشتری و وفاداری در بانک های مالت انجام داد، به این نتیجه رسید که رضایت مشتری نقش میانجی در اثر کیفیت خدمات بر وفاداری ایفا می کند. در حقیقت کیفیت خدمات از طریق رضایت مشتری بر وفاداری اثرگذار است(حقیقی و همکاران ،۱۳۸۲).براساس این تحقیقات و بسیاری از تحقیقات مشابه دیگر ، مدل مفهومی پژوهش، برگرفته از ترکیب سه مدل زیر می باشد:
اعتماد
وفاداری
رضایت مشتری
تعهد
شکل۲-۱۹:مدل ارتباط اعتماد و رضایت مشتری با تعهد و وفاداری(لورن و لین،۲۰۰۳)
کیفیت خدمات:
عوامل محسوس
قابلیت اعتماد

دیپلم

۳۳

۱۱٫۱

۱۱٫۱

فوق دیپلم

۷

۲٫۲

۱۳٫۳

لیسانس

۱۱۳

۵۴٫۴

۶۷٫۸

فوق لیسانس و بالاتر

۴۷

۳۲٫۲

۱۰۰

کل

۲۰۰

۱۰۰

نمودار شماره(۴-۳). توزیع تحصیلات پاسخگویان
۴-۴- آمار استنباطی
آمار استنباطی مشخص می کند که آیا الگوها و فرآیندهای کشف شده در نمونه، در جامعه
آماری هم کاربرد دارد یا خیر.(دواس،۱۳۸:۱۳۷۶- ۱۳۷). بنابراین، آمار استنباطی راجع به ویژگی ها و پارامترهای مربوط به جامعه آماری تحقق و کیفیت ارتباط بین مفاهیم و متغیرها می باشد. بدین ترتیب، می توان گفت که از آمار استنباطی در تجزیه و تحلیل مقایسه ای و رابطه ای (علی- همبستگی) استفاده می شود.

به بیانی روشن تر، تفاوت اصلی یک بررسی توصیفی با یک استنباط آماری این است که نتایج اولی فقط مختصص به نمونه مورد بررسی است، در حالیکه آمار استنباطی نتایجی را در مورد جامعه بیان خواهد کرد. از این رو، آمار توصیفی همراه با عدم قطعیت و آمار استنباطی همواره با قطعیت همراه است.
۴-۴-۱ ارزیابی میزان اعتبار سئوالات پرسش نامه:
با توجه به اهمیت پایایی^[۶۵] در نتایج تحقیقات در ابتدا باید این امر مورد توجه قرار بگیرد. پایایی به دقت، اعتماد پذیری ثبات یا تکرار پذیری نتایج آزمون اشاره می کند. اگر آزمونی در هر بار اجرا برروی تعدادی آزمون شونده نتایج مختلفی به دست دهد ، آن آزمون یک آزمون پایا نخواهد بودو در واقع هیچ چیز را به درستی اندازه نخواهد گرفت و اگر یک آزمون چیزی را به درستی اندازه گیری نکند، هیچ اطلاع مفیدی به ما نخواهد داد.
اعتبار بیانگر میزان ثبات و تکرار پذیری نتایج حاصل از اجرای یک آزمون بر روی یک نمونه واحد در دفعات متعدد زمانی است.جهت تعیین پایایی ابزار از روش روش آلفای کرانباخ^[۶۶] استفاده شده است. در واقع برای برآورد ضریب اعتبار ، این روش مستلزم تنها یک بار اجرای آزمون است .این روش بستگی به همگنی کارکرد آزمودنی از یک سوال به سوال دیگر است و محاسبه آن مبتنی بر انحراف استاندارد سوالهاست.در نهایت بر اساس همبستگی درونی سوالات آزمون مقدار آلفا استخراج می شود چنانچه این مقدار بیش از ۷/۰ باشد می توان گفت ابزار دارای پایایی است.
درجداول زیر نتایج حاصل از اندازه گیری میزان اعتبار سئوالات پرسش نامه به تفکیک کل سوالات پرسش نامه، مولفه مدیریت دانش و مولفه عملکرد سازمان آمده است
جدول شماره (۴-۸). مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه (کل سوالات، مولفه مدیریت دانش، مولفه عملکرد سازمان)

۰٫۱۷۸-

۰٫۰۰۰

مصلحتاندیش

۳۸۲

۷۴٫۳۴۹

۳۲

۰٫۰۰۰

۰٫۱۹۹

۰٫۰۰۰

معرفتاندیش

۳۸۴

۴۳٫۱۴۹

۳۲

۰٫۰۹۰

۰٫۰۷۲-

۰٫۰۷۹

تجربتاندیش

۳۸۵

۸۶٫۹۷۰

۳۲

۰٫۰۰۰

۰٫۲۴۸-

۰٫۰۰۰

نتایج جدول ۴-۳۹ نشان میدهد که بین میزان استفاده از ماهواره و جهتگیریهای دینی سکولاریسم، پلورالیسم، جهتگیری دینی بیرونی و مصلحتاندیش رابطه معنادار و مستقیمی از نظر آماری وجود دارد. همچنین بین میزان استفاده از ماهواره و جهتگیریهای دینی بنیادگرایی، درونی، آنجهانی، معرفتاندیش و تجربتاندیش رابطه معکوس و معناداری از نظر آماری وجود دارد و این به معنای آن است که کسانی که از تلویزیون خارجی، زیاد استفاده میکنند، جهتگیریهای دینی ذکر شده در آنها ضعیف است.
فرضیه سوم
H₀: تفاوت معناداری در جهتگیریهای دینی دانشجویان برحسب میزان سرمایه اجتماعی وجود ندارد.
H₁: تفاوت معناداری در جهتگیریهای دینی دانشجویان بر حسب میزان سرمایه اجتماعی وجود دارد.
در این فرضیه، جهتگیریهای دینی دانشجویان متغیر وابسته و میزان سرمایه اجتماعی متغیر مستقل در نظر گرفته شده است. از آنجا که بین دو متغیر سرمایه اجتماعی و جهتگیریهای دینی دانشجویان رابطه دوطرفه وجود دارد، بنابراین برای بررسی این فرضیه، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است.

نتایج جدول ۴-۴۰ نشان میدهد که بین سرمایه اجتماعی با جهتگیری دینی سکولاریستی، و مصلحتاندیشانه رابطه معکوس و معنادار و همچنین بین سرمایه اجتماعی با جهتگیریهای دینی بنیادگرایانه، درونی، بیرونی، اینجهانی، معرفتاندیشانه و تجربتاندیشانه رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد. بنابراین میتوان گفت که هرچه میزان سرمایه اجتماعی افراد بالاتر رود به همان میزان، جهتگیریهای دینی بنیادگرایانه، معرفتاندیشانه، درونی، بیرونی، اینجهانی و تجربتاندیشانه در دانشجویان بیشتر میشود. و به همان نسبت از میزان جهتگیریهای دینی سکولاریستی، پلورالیستی و مصلحتاندیشانه در بین دانشجویان کاسته میشود.
جدول ‏۴-۴۰: ارتباط بین میزان سرمایه اجتماعی و انواع جهتگیریهای دینی دانشجویان

مقیاس

نتایج

سکولاریسم

پلورالیسم

بنیادگرایی

درونی

بیرونی