وبلاگ

۴-۲۴-۹-عدم تمایل مسافر به زیارت کسی ۲۳۰
۴-۲۴-۱۰-آگاه نبودن مسافر از نظامات خانقاهی و اخراج نکردن او از خانقاه ۲۳۰
۴-۲۴-۱۱-اهلیّت نداشتن مسافر و بیرون کردن او از خانقاه ۲۳۱
۴-۲۴-۱۲-در‌یوزه کردن خادمان ۲۳۱
۴-۲۵-آداب به گرمابه رفتن ۲۳۲
۴-۲۵-۱-پرداخت مزد حمّامی ۲۳۲
۴-۲۵-۲-سالک باید در بدو ورود به حمّام پای چپ را مقدّم می‌کرد ۲۳۲
۴-۲۵-۳-نیّت کردن برای پاکی و طهارت جهت نماز خواندن ۲۳۳

۴-۲۵-۴-احتراز از نماز خواندن در حمّام ۲۳۳
۴-۲۵-۵-حکم سخن گفتن در حمّام ۲۳۳
۴-۲۵-۶-سپاس حقّ متعال بعد از حمّام کردن ۲۳۴
۴-۲۵-۷-تصوّر کردن دوزخ در حمّام ۲۳۴
۴-۲۵-۸-غروب به حمّام رفتن مکروه است ۲۳۵
۴-۲۵-۹-احتراز از قرائت قرآن در حمّام ۲۳۵
۴-۲۵-۱۰-احتراز از سلام کردن در حال رفتن به حمّام ۲۳۵
۴-۲۵-۱۱-قناعت در حمّام ۲۳۶
۴-۲۵-۱۲-ضرورت خلوت بودن حمّام ۲۳۶
۴-۲۵-۱۳-پرداخت مزد بیشتر به حمّامی جهت خالی کردن حمّام ۲۳۶
۴-۲۵-۱۴-ضرورت پوشیدن شلوار در حمّام ۲۳۷
۴-۲۵-۱۵-صلّا دادن جهت حمّام کردن دسته جمعی ۲۳۷
۴-۲۵-۱۶-رعایت آداب حمّام دسته جمعی ۲۳۷
۴-۲۵-۱۷-به کار گرفتن دلّاک در حمّام ۲۳۸
۴-۲۵-۱۸-بیرون آمدن از حمّام با پای راست ۲۳۸
۴-۲۵-۱۹-رعایت کردن آداب حمّام از راه طب ۲۳۹
نتیجه‌گیری ۲۴۰
فهرست منابع ۲۴۲
ABSTRACT: 246
چکیده
آیین، آداب و رسوم خانقاه تا قرن هشتم
به وسیله‌ی:
آسیه السادات افشین
در این رساله چنان که از عنوان آن پیداست به بحث و بررسی آیین، آداب و رسوم خانقاه تا قرن هشتم پرداخته شده است. قبل از ورود به بحث اصلی، در باب خانقاه مطالبی به رشته تحریر در آمده است. یک فصل از این رساله هم به موضوع ادبیات خانقاهی اختصاص یافته است. در فصل چهارم این رساله که مربوط به آیین ها و رسوم خانقاهی است، تمامی این آیین و رسوم از کتب معتبر اهل تصوف و خانقاه نشینان استخراج گردیده و تعریف شده است. شیوه ی ترتیب این آیین ها برحسب اهمیّت آنها صورت گرفته است. مثلا اوّلین آیین «سماع» است چون بیشترین آداب و رسوم در این کتاب ها مربوط به سماع و شیوه ی اجرای این رسم صوفیانه بوده است، در ضمن بعد از تعریف این آیین ها موارد وشواهد به صورت مستند به کتاب های اصلی ارجاع داده شده است.
واژه‌ی های کلیدی: تصوف، خانقاه، شیخ، مرید، آیین و آداب.
مقدمه
قبل از این که به کانون های خانقاهی و مراکز تجمع صوفیان و آیین،آداب و رسوم آن بپردازیم، ضرورت دارد که به مطالبی چند در مورد چگونگی پیدایش و ظهور مسلک صوفیان و هم چنین سیر آن در بین مسلمانان اشاره کرده، سپس به شناخت موضوع اصلی اقدام کنیم. موضوع عرفان و تصوف اسلامی که از زمان پیدایش و تحوّلات مربوط به آن بیش از دوازده قرن می‌گذرد از مسائل مهّم فرهنگ و تمدّن اسلامی می‌باشد. توجّه به موضوع عرفان و تصوف در کشورهای اسلامی توسط محققان شرقی و غربی از مدّت ها قبل آغاز و پیگیری شده است. از آنجا که بخش مهّمی از فرهنگ دینی و اجتماعی مسلمانان در بطن مسائل عرفانی قرار گرفته و شناخت فرهنگ اسلام بدون شناخت موضوع عرفان و تصوف آن ممکن نیست. پس این مهّم، پژوهش در مقوله‌ی عرفان و تصوف را ایجاب کرده است. از سویی هم به دلیل این که قسمتی از تاریخ ادبی و دینی سرزمین ایرانیان تحت قلمرو مسائل عرفانی قرار دارد، لازم است برای شناخت هرچه بیشتر فرهنگ وتمدّن این سرزمین تحقیق و بررسی کافی به انجام رسد.
مسلک تصوف تقریباً از نیمه‌ی دوّم قرن دوّم با ظهور مشاهیری از صوفیان هم چون: ابراهیم ادهم ۱۶۰ هـ .ق و فضیل عیاض ۱۸۷هـ.ق و شقیق بلخی۱۹۶هـ .ق پایه گذاری شده و در قرن سوّم بوده که توانسته خود را به عنوان مسلکی معروف و مشخص و مستقل معرفی کند.بعد از آن آیین تصوف در طول عمر خود مراحل مختلفی را تجربه کرده و در عین پای بندی به مذهب اسلام توانسته تا حدودی موجب تولّد و پیدایش فرهنگ عرفانی ایران و هند و مسیحی گردد. تا قرن هفتم وهشتم این سیر تکاملی چه در ایران و چه در دیگر نواحی اسلامی به حیات خود ادامه داده و بعد از آن هم تا در دوران معاصر، اکثر سخنان صوفیان پیشین تکرار و تشریح گردیده است.
می‌توان اذعان کرد که برای تصوف تعریفی جامع و مانع وجود ندارد چرا که هرعارف و محققی از زاویه‌ی دید خود به این مقوله نگریسته و از آن تعبیری به دست داده است. چنان که می‌توان گفت هر فرد صوفی بیانگر نوعی تصوف است. گروهی اصل لغت تصوف وصوفی را عربی و مشتق از صفا و صوفیه و منسوب به اهل صفّه دانسته‌اند. برخی از روایت‌ ‌ها در مورد طایفه‌ی صوفیه به قرار ذیل است:
۱-«انتساب به صفّه که گروهی از اصحاب رسول اکرم(ص) در صفّه‌ی مسجد پیغمبر سکونت داشتند، که در نهایت فقر زندگی می‌کردند. » ( همایی، مقدمه‌ی مصباح الهدایه، ۱۳۸۲: ۶۷)۲-«اشتقاق از کلمه‌‌ی صفا به مناسبت آن که صوفیان در اثر ریاضت به صفا و روشنی درون دست یافته و آیینه‌ی دلشان بر اثر مکاشفات و مشاهدات روشن و صافی می‌گردد. » (بختیاری، ۱۳۸۲: ۱۵)در هر حال منشأ کلمه‌ی صوفی هر چه که بوده باشد محصول این نحله‌ی فکری یعنی عرفان و تصوّف بوده است که این مقوله خود متضمن دو بخش عمده‌ می‌باشد: یکی موضوع جهان بینی و مکاشفات عارفان و سالکان است. دیگری در بردارنده‌ی برنامه های عملی و مراسم و نظامات مربوط به کانون‌های خانقاهی است. چنان که همین سلسله برنامه ها و حرکت عارفان و مریدان در رأس آنها منجر به پیدایش مراکز خانقاهی شده اند . دراین کانو
ن ها علاوه بر استفاده از برنامه های مربوط به سیر و سلوک هم چون: عبادت، چلّه نشینی، ذکر، سماع و دیگر فعالیّت‌های مربوط به مسلک تصوف مانند: مجالس وعظ و ارشاد عمومی نیز در آنجا دایر بوده است. هم چنین برخی از خانقاه ها با وجود داشتن تشکیلاتی وسیع و منابع اقتصادی به صورت مسافر خانه های رایگان مورد استفاده‌ی صوفیان مقیم و مسافر و گاه مسافران معمولی و غیر صوفی قرار می‌گرفت.
این رساله در پنج فصل تنظیم شده است. بخش نخست به کلیات موضوع و طرح مسأله می‌پردازد. بخش دوّم مبحثی است کلی در مورد خانقاه (لغوی، تاریخی، و…) بخش سوّم در مورد ادبیات خانقاهی بحث می‌کند. بخش چهارم متضمن بدنه‌ی اصلی تحقیق می‌باشد که در آن آیین، آداب و رسوم خانقاه و اهل خانقاه نشین با ارائه‌ شواهد و مداخلی تشریح شده است. بخش پنجم این پژوهش به ارائه‌ نتیجه‌ای عمیق و در ضمن آن توصیه و پیشنهادهایی را به محقّقان و پژوهشگران و علاقمندان در این زمینه می‌دهد
فصل اول
کلیات
۱- کلیات
هدف پژوهش
هدف از نگارش این رساله مطالعه و تحقیق و بررسی آیین، آداب و رسوم خانقاه تا قرن هشتم می‌باشد. درست است که اهل ادب بخصوص فارسی زبانان با واژه‌ی خانقاه و تصوف و ادبیات عرفانی آشنایی دارند. امّا واقعیت امر آن است که هنوز درباره‌ی بسیاری از اصطلاحات و آیین و رسوم مربوط به خانقاه تحقیق و پژوهشی همه جانبه و مستقل صورت نگرفته است. آنچه گفته‌اند سخنان پراکنده‌‌ای است که در غالب آثار اهل تصوف تکرار شده است. در این پژوهش تلاش خواهد شد، از آثار دست اول و معتبر اهل عرفان و تصوف و خانقاه نشینان، این اصطلاحات و آیین‌ها با مستندات و سخنان خود آنان، جمع آوری و دسته‌بندی شوند و با نظم و ترتیبی منظّم و مرتّب گردند. چنان که نتیجه‌ی این تحقیق بتواند مورد استفاده‌ی پژوهشگران و محققان قرار گیرد.
پیشینه‌ پژوهش
خانقاه و آیین های مربوط آن از قدیم الایّام یعنی از زمان پیدایش تفکر عرفان و تصوف از جنبه های مختلفی در کتاب های مربوط به عرفان و تصوف توسط طرفداران یا خود اهل عرفان و تصوف و حتّی مخالفان آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. و در این مورد تاکنون آثاری نگاشته شده است. چنان که گوناگونی این کتاب ها نیز به تعدد جریانات مختلف تفکّر بشری فراوانی چشمگیر ی دارند. که از این قبیل کتب می‌توان کتاب هایی چون: اورادالاحباب و فصوص الاآداب تألیف ابوالمفاخر یحیی باخرزی. عوارف المعارف تألیف شیخ شهاب‌الدین سهروردی. اللمع فی التصوف تألیف ابونصر سراج طوسی. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه تألیف عزّ الدین محمد کاشانی. رساله ی قشیریه تألیف ابوالقاسم قشیری. کشف المحجوب تألیف ابوالحسن علی بن عثمان هجویری. و از جمله کتابهای دوران معاصر، جستجو در تصوف ایران تألیف عبدالحسین زرین کوب. مبانی عرفان و احوال عارفان تألیف علی اصغر حلبی. تاریخ خانقاه تألیف محسن کیانی. ارزش میراث صوفیه تألیف عبدالحسین زرین کوب را ذکر کرد. در ذیل به جمع بندی کتبی که در این زمینه نگاشته شده است پرداخته می‌شود. در کتاب اورادالاحباب و فصوص الآداب به اهّم آیین، آداب و رسوم صوفیان و خانقاهیان از قبیل: آداب سماع، آداب طعام خوردن، آداب حمّام رفتن و خدمت در آن، آداب مرید باشیخ و شیخ با مرید و… اشاره شده است. در کتاب عوارف المعارف هم به آدابی چون: مسافرت کردن صوفیان، آداب ورود به خانقاه و شهر، تنبیه انضباطی مریدان و درویشان خاطی و … اشاره شده است. در کتاب اللمع فی التصوف به آدابی چون: پوشیدن لباس، آداب هم نشینی و صحبت در تصوف و آداب گرسنگی در تصوف و … اشاره شده است. در کتاب مصباح الهدایه هم آدابی چون: پوشیدن خرقه و انواع آن، خلوت و چلّه نشینی، آداب خفتن و آداب صرف طعام و … اشاره شده است. در کتاب رساله ی قشیریه به آدابی چون: در خلوت و عزلت، در سماع ، در صحبت و در احکام سفر و… اشاره شده است. در کتاب کشف المحجوب نیز به آیینی از قبیل: سماع، احکام سفر، سؤال و گدایی، آداب تأهل و تجرّد، آداب طعام خوردن صوفیان و… اشاره شده است. در کتاب مبانی عرفانی و احوال عارفان به انواع خرقه های صوفیان و مجالس عرس صوفیان و … اشاره شده است. در کتاب تاریخ خانقاه به آدابی هم چون: ریاضت، چلّه نشینی، سماع تنبیه انضباطی درویشان و… پرداخته شده است. در کتاب ارزش میراث صوفیه به عواید و درآمد خانقاه‌ها، خانقاه وشیخ، قوّالی و سماع و ظاهر ژنده‌ی مشایخ، خرقه و خانقاه اشاره شده است.
روش تحقیق