دسترسی به اینترنت پدیده‌ای رو به گسترش است و هرروز تعداد بیشتری از افراد در زمره استفاده‌کنندگان اینترنت قرار می‌گیرند. اینترنت در همه‌جا حضور دارد: در خانه، مدرسه، ادارات و حتی در مراکز خرید، در بین کاربران اینترنت جوانان و نوجوانان بیشترین استفاده از آن رادارند. نتایج تحقیقات انجام‌شده در ایالات‌متحده نشانگر آن است که استفاده از اینترنت در میان جوانان و نوجوانان بیش از گروه‌های دیگر است (بولن و هری، 2013). هم‌زمان با دسترسی روزافزون و گسترده مردم به اینترنت شاهد نوعی وابستگی در نوجوانان هستیم. همانند تمامی انواع دیگر اعتیاد، اعتیاد به اینترنت نیز با علائمی اضطراب، افسردگی، کج‌خلقی، بی‌قراری، تفکرهای وسواسی، کناره‌گیری، اختلالات عاطفی و ازهم‌گسیختگی روابط اجتماعی همراه است. از طرفی درعین‌حال که روابط افراد (به‌ویژه نوجوانان و جوانان) در جهان مجازی افزایش می‌یابد، در مقابل از روابط آن‌ها در جهان واقعی کاسته می‌شود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز می‌رود ( سامسون و کین، 2005؛ به نقل از غفاری، 1389).

پوت نام[1](1999) معتقد است که طی 35 سال گذشته کاهش چشم‌گیری در ارتباطات اجتماعی افراد در آمریکا رخ‌داده است. مردم کمتر به رأی‌گیری می‌روند، کمتر به کلیسا می‌روند، کمتر موضوعات سیاسی را با همسایه‌ها در میان می‌گذارند یا کمتر عضویت گروه‌های داوطلبانه را قبول می‌کنند، مهمانی شام کمتری دارند و کمتر به‌منظورهای اجتماعی دورهم جمع می‌شوند . این موضوع پیامدهای عمده‌ای برای جامعه و فرد به دنبال دارد، زیرا وقتی مردم با یکدیگر در ارتباطات اجتماعی قرارگرفته باشند، سالم‌تر و سازگارتر زندگی می‌کنند. مطالعات نشان می‌دهد که 14 درصد از کاربران اینترنت، جزو کاربران آسیب‌پذیر اینترنت هستند که دچار علائم رفتارهای وسواسی، حالت روان‌پریشی، افسردگی و جزء آن‌ها می‌گردند( فریس[2]، 2002). بسیاری از مواقع بیش می‌آید که جوانان شیوه عملکرد بزرگ‌ترها را درک نکرده‌اند اما به‌محض اعتراض، نافرمانی یا عصیان با تنبیه و سرکوب روبرو می‌شوند و این باعث شده آنان به سمت محرک‌ها ، مخدرها و جانشین‌ها روند تا تشویق خود را کاهش دهند. بهر حال پدیده اعتیاد به اینترنت هم‌زمان با افزایش دسترسی روزانه مردم به منابع روی خط شایع‌تر می‌شود. شبکه جهانی[3] (وب) سرگرم‌کننده، اطلاع دهنده و مفید است. اما برای بسیاری از افرادی که در آن معتادند نوع این استفاده در حال تبدیل‌شدن به آسیب‌ها و نابهنجاری‌های روانی و رفتاری است. اما در ایران مانند بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه هنوز مطالعات و تحقیقات در حوزه اعتیاد به اینترنت و عوامل پدیدآورنده یا مستعد کننده آن در ابتدای مسیر قرارداد و نیاز به پژوهش‌های گسترده و کاربردی در این زمینه به‌ویژه روی افراد و گروه‌های که در معرض خطر بیشتری قرار دارند، کاملاً احساس می‌گردد. بنابراین، آنچه مهم و اساسی است بررسی عوامل مرتبط با بروز این اعتیاد در بین گروه‌های در معرض خطر است.

شکی نیست که اینترنت پیشتاز انقلاب صنعتی جدید است. یک تکنولوژی جدید، همانند یک رابطه جدید است؛ یعنی در ابتدا جذاب و سرگرم‌کننده است، اما نهایتاً نیازمند صرف انرژی و زمان فراوان برای حفظ آن هستیم. دست‌یابی به یک شبکه جهانی، افراد را با انبوهی از اطلاعات و نشریات الکترونیکی روبرو می‌کند که با استفاده از ارتباط سنتی امید دستیابی به آن‌ها را نداشته است. به نظر واضح می‌رسد که اینترنت می‌تواند مورد حسن استفاده‌یا سوءاستفاده به‌صورت اعتیاد قرار گیرد، عوامل روان‌شناختی فراوانی بر قدرت و جذابیت اینترنت دلالت دارند به نظر می‌رسد که همان ویژگی‌هایی که تشکیل‌دهنده قدرت اینترنت هستند همگی قابلیت اعتیادآور را هم دارا می‌باشند(ذکایی ، 93).

 

 

از طرف دیگر روانشناسان معتقدند هر رفتاری که فرد از خود نشان می‌دهد تحت تأثیر عوامل بسیاری همچون عوامل محیطی، عاطفی و شخصیتی می‌باشد مقصود از عوامل شخصیتی درواقع همان ویژگی‌های شخصیتی[4] است که می‌تواند یک فرد را مستعد بروز یک سری از رفتارها نماید، درصورتی‌که ممکن است آْن فرد با ویژگی‌های شخصیتی متفاوتی دست به چنین رفتارهایی نزند. بنابراین عوامل شخصیتی یکی از مهم‌ترین عواملی است که قادر است در شناخت پیچیدگی‌های رفتار انسان در موقعیت‌های مختلف کمک شایان توجهی نماید و ازاین‌رو نمی‌بایست از چشم محققان دور بماند.

 

 

شخصیت[5] در روانشناسی به‌عنوان یک مفهوم رایج و متداول اما درعین‌حال پیچیده و دشوار شناخته‌شده است. مفهوم شخصیت از دیدگاه‌های نظری و سطوح انتزاعی مختلفی سرچشمه گرفته است و هرکدام از این سطوح، سهم قابل‌توجه و منحصربه‌فردی در فهم ما از تفاوت‌های فردی دارند. امروز در روانشناسی دیدگاه‌های متعدد و متفاوتی از شخصیت وجود دارد. شخصیت را معمولاً الگویی از ویژگی‌های فردی درزمینه تفکر، هیجان و رفتار توأم با مکانیزم‌های روان‌شناختی آشکار و پنهان تعریف می‌کنند.

 

 

شخصیت شامل ویژگی‌های بین فردی منحصربه‌فرد و متمایزی است که افراد در موقعیت‌های گوناگون آن‌ها را بروز می‌دهد. شخصیت هر فرد جنبه آشکار منش وی است که به‌گونه‌ای بر دیگران اثرگذار بوده و به شکل‌گیری بسیاری از جنبه‌های زندگی او کمک می‌کند. نظریه روانکاوی و شخصیت ریشه‌های اعتیاد فرد به اینترنت را مرتبط با تکان‌های روحی با کمبودهای عاطفی دوران کودکی، ویژگی‌های شخصیتی و یا سایر اختلالات و خلق‌وخوها می‌داند. طبق این دیدگاه بسته به حوادث دروان کودکی و یا ویژگی‌های شخصیت در سن بلوغ فرد برای توسعه یک رفتار اعتیاد آمیز و یا هر رفتار دیگری مستعد می‌شود. در این حالت آنچه اهمیت دارد موضوع یا فعالیت نیست بلکه فرد بر مبنایی است که فرد تحت آن معتاد می‌شود ( دوران[6] 2003). مک کری[7] و کوستا[8] از بین تمام عوامل ویژگی‌های شخصیتی، پنج عامل شخصیتی اصلی را شناسایی نموده‌اند که شامل روان رنجور خویی[9]، برون‌گرایی[10]، گشودگی به تجربه[11]، سازش‌پذیری[12] وظیفه‌شناسی[13] است و معتقدند که ویژگی‌های شخصیت را می‌توان بر اساس این پنج عامل دسته‌بندی نمود.

 

 

توصیف مجازی که کاربران از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود در فضای « چت روم» اطلاعات، شناسایی اولیه از مخاطب گفتگو، توصیف انتخابی و گاه مبالغه‌آمیز و یا نادرست از برخی ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی و نشان دادن هم دردی و همسویی برای جلب پشتیبانی و حمایت عاطفی مخاطب ازجمله زمینه‌های نشان دهند تدارکات و آمادگی‌های « پشت‌صحنه‌ای» افراد، برای نمایش « روی صحنه» خود هستند. ماهیت غیر رودر روی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی همچنین می‌تواند انگیزه بیشتری را برای کاربران آن در بازی هویت، رفتارهای آزمایشی و ارایه تصویری غیرواقعی فراهم سازد که ریسک «شرمندگی» در آن کمتر است (ذکایی، 1393).

 

 

ازجمله موضوعاتی که انسان در مورد آن به تفکر می‌پردازد، خود و جایگاه خود در جهان است که آن نیز، از تغییرات امروزی جهان در امان نمانده و تغییراتی بسیار عمیق در باورها و ارزش‌ها و سبک زندگی مردم جهان به وجود آورده است. زیرا ویژگی‌های جوامع کنونی نظیر وجود تکنولوژی پیشرفته، اینترنت و توسعه ارتباطات، پیچیدگی روابط انسانی و … نوجوانان و جوانان را با انبوهی از اطلاعات روبه‌رو کرده و یافتن هویتی منسجم و کارآمد را بیش‌ازپیش برای آن‌ها مشکل نموده است (امیدوار، 1391).

 

 

شکل‌دهی هویت ورود به دنیای بزرگ‌سالان و حساسیت و توجه به آثار و پیامدهای استفاده از اینترنت و محیط‌های مجازی در این دوره اهمیت ویژه‌ای دارد. در این پژوهش ما به دنبال بررسی رابطه بین خودکنترلی و اعتیاد به اینترنت نیز می‌باشیم. مفهوم خودکنترلی که در سال 1974 توسط اشنایدر گسترش یافت. به این معنا است که یک شخص در موقعیت خود چقدر انعطاف‌پذیر یا چقدر پایدار است (کاشال و کوانتس، 2006). اشنایدر می‌گوید: مردم در یک بحث کلی به دودسته تقسیم می‌شوند: افراد با خودکنترلی بالا و افراد با خودکنترلی پایین که هرکدام ویژگی‌هایی دارند (کجلدال، 2003). برخی از افراد نسبت به موقعیت اجتماعی حساس هستند و ظاهر خود را متناسب با موقعیت رایج تنظیم می‌کنند. این افراد را با خودکنترلی پایین که تمایل دارند فکر و احساس خود را بیان نمایند، تا این‌که آن را متناسب با موقعیت سازمان‌دهی کنند (ایشنایدر، 1974).

 

 

خودکنترلی عبارت است از تعارض درون فردی بین منطق و هوس، بین شناخت و انگیزه و بین برنامه‌ریز درونی و عمل‌کننده درونی. که غلبه قسمت اول هرکدام از این زوج‌ها بر قسمت دوم است (ردوالت، مادریان و چنی، 1998). افرادی که می‌توانند هدف‌های واقع‌گرایانه را اولویت‌بندی کنند و در زمان تصمیم‌گیری میان عواطف و عقل تعادل برقرار کنند، خودکنترل هستند (خواجه موگهی و علاسوند، 1389). تفاوت‌های مهم فردی و قابل‌سنجش و پیگیری‌های رفتاری را خودکنترلی می‌نامند. خودکنترلی بیانگر میزان مطابقت ویژگی‌های رفتاری خود با شرایط و موقعیت موجود است (کوبی[14]و همکاران، 2001). خودکنترلی یک ویژگی شخصیتی بی‌مانند است که در اشخاص گوناگون متفاوت است، یعنی افرادی که خودکنترلی بالایی دارند، هرکدام با توجه به اینکه تا چه حد خودکنترلی دارند، واکنش‌های متفاوت نشان می‌دهند و رفتارهای متفاوت دارند.

 

 

به نظر می‌رسد افرادی که خودکنترلی پایین‌تری دارند به پیامد رفتارهای خود، کمتر می‌اندیشند و سعی در ارضا، فوری امیال خوددارند، ازاین‌رو این‌گونه افراد به پیامدهای اعتیاد نمی‌اندیشند و سعی در لذت بردن آنی دارند. از سوی دیگر خودکنترلی سطح بالا شامل عناصری از خود نظارتی، برنامه‌ریزی و نظم‌بخشی هیجانی است که این عناصر در افراد دارای سطوح خودکنترلی بالاتر می‌توانند از روی آوردن به اعتیاد اینترنت ممانعت به عمل‌آورند (ون در[15] وهمکاران، 2009). بعضی از مطالعات و بررسی‌های قبلی پیشنهاد کرده‌اند که خودکنترلی کمتر، در رابطه با انواع متفاوت رفتارهای اعتیاد آمیز است که شامل اعتیاد به اینترنت نیز می‌شود. عقیده دارد که فرد با خودکنترلی بالا،

 از تعهد افزون‌تری نیز برخوردار است بنابراین به نظر می‌رسد چنانچه افراد دارای خودکنترلی سطح بالاتر با خود عهد ببندند که از اینترنت استفاده نکنند راحت‌تر می‌توانند به تعهدات خود وفادار باقی بمانند اما فرد دارای سطح خودکنترلی پایین‌تر احتمال دارد که نسبت به تعهدات خود وفاداری کمتری داشته باشد و به‌راحتی تعهد خود نسبت به عدم استفاده از اینترنت را زیر پا بگذارد ( راسکین و تری ، 2009).

 

 

با توجه به مباحث مطرح‌شده و اهمیت بررسی مبحث اعتیاد به اینترنت و عوامل تأثیرگذار بر آن در جامعه ایران به‌خصوص در بین دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه ، مسئله موردبررسی در این پژوهش پیش‌بینی اعتیاد به اینترنت بر اساس ویژگی‌های شخصیتی و خودکنترلی در بین دانش‌آموزان دختر متوسطه دوره دوم منطقه 13 شهر تهران می‌باشد. به این منظور محقق در این پژوهش به دنبال دست یافتن پاسخ علمی به این سؤالات است:

 

 

 

1. آیا اعتیاد به اینترنت بر اساس ویژگی‌های شخصیتی قابل پیش‌بینی است؟

 

 

1. آیا اعتیاد به اینترنت بر اساس خودکنترلی قابل پیش‌بینی است؟

 

 

 

1-3 سابقه و ضرورت انجام تحقیق

 

 

آمارها در ایران نشان می‌دهد که تعداد کاربران اینترنت در کشور در سال 1383 بیش از 6 میلیون نفر بوده است. به گزارش بخش خبر سایت اخبار فناوری اطلاعات در ایران (1387) تعداد کاربران اینترنت در چهار سال اخیر 25 برابر شده است و این تعداد روزبه‌روز در حال افزایش است. این در حالی است که تعداد مطالعات صورت گرفته در این زمینه از تعداد انگشتان دست هم تجاوز نمی‌کند. بنابراین، لزوم و اهمیت بررسی و پژوهش‌های گسترده در این زمینه با مدنظر قراردادن شیوع روزافزون این فناوری و مشکلات ناشی از آن کاملاً احساس می‌شود. با توجه به صدمات و خسارات جبران‌ناپذیری که پدیده اعتیاد به اینترنت به دنبال دارد و ازآنجایی‌که اقدامات تغییر رفتار در سطح فردی و اجتماعی طولانی‌مدت و پرهزینه است، به نظر می‌رسد پیشگیری بهترین رویکرد برای کاهش این‌گونه رفتارهای تهدیدکننده سلامت در سطح جامعه باشد. ازاین‌رو برنامه‌ها و اهداف آموزشی و پیشگیرانه در رابطه با اعتیاد به اینترنت نوجوانان و جوانان موردتوجه بسیاری از پژوهشگران اجتماعی قرارگرفته است و بدین منظور بسیار حائز اهمیت است که بتوان آن‌هایی که در معرض بیشترین خطر درگیری در این‌گونه رفتارها و یا اختلالات هستند را شناسایی نمود. باوجودآنکه نمی‌توان ازنظر دور داشت که استفاده از اینترنت در دنیای امروز یک ضرورت است، اما این‌گونه رفتارها و یا اختلالات هستند را شناسایی نمود. باوجودآنکه نمی‌توان ازنظر دور داشت که استفاده از اینترنت در دنیای امروز یک ضرورت است ، اما این ابزار می‌تواند علاوه بر به‌کارگیری درست و به‌جا ، به‌صورت نادرست و نابجا مورداستفاده قرار گیرد. و شرایطی را فراهم آورد که ترک آن مشکلاتی را برای کاربر به وجود آورد . چگونگی استفاده می‌تواند به ویژگی‌های شناختی ، عاطفی و شخصیتی و هویتی کاربر مرتبط باشد . اطلاعات فراوانی در حوزه اعتیاد به اینترنت و سایر کشورهای جهان صورت گرفته و عوامل بسیاری را نیز در ظهور این اختلال شناسایی کرده‌اند. اما به‌منظور برنامه‌ریزی مبتنی بر پژوهش در هر جامعه‌ای ، توجه به تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی ضروری است. به‌عبارت‌دیگر با تکیه‌بر نتایج مطالعات خارجی نمی‌توان به کارآمدی مداخلات پیشگیرانه امیدوار بود.

تعیین ارتباط بین ویژگی‌های شخصیتی ، اعتیاد به اینترنت از هدف‌های این پژوهش است ، در صورت معناداری، دانشی را در اختیار مشاوران ، مسئولان و خانواده‌ها قرار می‌دهد که بر امر استفاده از اینترنت توسط نوجوانان و جوانان نظارت داشته باشند، در کنار برخی عوامل زمینه‌ساز ، ویژگی‌های شخصیتی آن‌ها را نیز موردبررسی قرار دهد، با شناسایی دقیق و طبقه‌بندی علمی نوجوانان و جوانانی که مبتلابه اینترنت بوده و یا در معرض اطلاع به آن قرار دارند، مداخلات پیشگیرانه و یا درمانی ، بیشتر در این حوزه متمرکز کنند و سرگردانی منبع در مسیرهای نادرست ، طولانی‌مدت و یا ناکارآمد جلوگیری نمایند و بر اساس نوع ویژگی شخصیتی برای میزان و چگونگی استفاده از اینترنت برنامه‌ریزی نمایند. و نظارت مستمر را اعلام کنند، همچنین می‌تواند راه گشای برنامه‌های مداخله‌ای در این گروه بوده و در جهت تقویت هر چه بیشتر عوامل محافظت‌کننده و برطرف ساختن عوامل خطر به کار گرفته شوند. بنابراین آگاهی از ارتباط بین ویژگی‌های شخصیتی، خودکنترلی با اعتیاد به اینترنت هم برای درمان و هم برای پیشگیری می‌تواند مفید باشد .

 

 

بنابراین ضرورت تحقیق و کسب آگاهی درباره اعتیاد به اینترنت، ویژگی‌های شخصیتی و خودکنترلی افراد همانند دیگر آسیب‌های روانی و اجتماعی ضروری است تا از نتایج حاصله برای کمک به افراد در معرض خطر استفاده نمود. گسترده و پیچیدگی مسئله اعتیاد به اینترنت بستر پرسش‌های بسیاری است که پژوهش‌های بیشتری را ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌نماید، به‌ویژه در کشور ما کشوری جوان محسوب شده و دارای آمار زیاد تحصیل‌کرده در سطح زیر دیپلم می‌باشد و در حیطه پژوهش در این اثر هنوز در ابتدای راه هستیم. ازاین‌رو جا دارد که با انجام تحقیقاتی وسیع در حوزه روانشناسی و جامعه‌شناسی اینترنت، با ارائه مباحثی که در جوامع پیشرفته مهم و حیاتی قلمداد می‌شوند، جامعه را از آفت‌های واقعی آن مطلع ساخته، در صورت امکان از بروز برخی از مشکلات پیشگیری کنیم .

 

 

1-4 اهداف تحقیق

 

 

 

1-4-1 هدف کلی

 

 

 

 

1. پیش‌بینی اعتیاد به اینترنت بر اساس ویژگی‌های شخصیتی و خودکنترلی در بین دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه

 

 

 

1-6 پیش‌فرض‌های تحقیق

 

 

1-بین خودکنترلی و اعتیاد به اینترنت رابطه وجود دارد.

 

 

2-بین ویژگی‌های شخصیتی و اعتیاد به اینترنت رابطه وجود دارد.

 

 

1-7 محدودیت‌های تحقیق

 

 

با توجه به این‌که از پرسشنامه جهت جمع‌آوری داده استفاده‌شده است، محدودیت‌های ذاتی پرسشنامه همچون نگرش سطحی به رویدادهای واقعی و مقیاسی بودن پاسخ‌ها، درواقعی بودن نتایج اعمال محدودیت می‌کند (خاکی، 1391)

 

 

1-8 تعریف واژه‌ها

 

 

 

1-8-1 تعاریف نظری

 

 

اعتیاد به اینترنت : تعریف مفهومی، رایج‌ترین تعریف اعتیاد به اینترنت این است که نوعی وابستگی رفتاری به اینترنت را در فرد ایجاد می‌کند (کاپلان، 2014).

 

 

خودکنترلی: خودکنترلی، توانایی کنترل و اداره کردن عواطف و هیجان‌ها و تکانه‌های خود و انطباق با محیط، توانایی حفظ آرامش در شرایط بحرانی و استرس‌زا و توانایی خود انگیزشی درونی است . به عبارتی خودکنترلی، توانایی کنترل عواطف و هیجان‌ها و رفتارهای صادقانه و درست است (گلمن ، 2013) .

 

 

ویژگی‌های شخصیت : ویژگی‌های شخصیت در زندگی روزمره، به صفات پایدار در حلال زمان بازمی‌گردد که از موقعیتی به موقعیت دیگر تغییر چندانی نکرده و به ماهیت وجودی فرد اشاره دارد. به‌طور عام، رفتار ماتحت تأثیر ویژگی‌ها و توانایی‌های شناختی و هیجانی قرار دارد. برای پیش‌بینی رفتار، باید چنین ویژگی‌هایی به‌طور دقیق موردبررسی قرار گیرند( ذکایی، 1393).

 

 

1-8-2 تعاریف عملیاتی

 

 

اعتیاد به اینترنت: در این پژوهش اعتیاد به اینترنت عبارت است از نمراتی که هر آزمودنی در پرسشنامه اعتیاد به اینترنت به دست می‌آورد.

 

 

روان رنجور خویی: اساس این بعد بر تجربه هیجانات نامطلوب است که شامل موارد زیر می‌باشد: « عصبیت، ناراحتی، دستپاچگی، باورهای نامعقول و غیرواقع‌بینانه، کنترل بسیار کم تکانه‌ها در مقابل نیازها، ناایمنی شخصی، مستعد تنیدگی، اضطراب، افسردگی، خصومت و آسیب‌پذیری».

 

 

برون‌گرایی: این بعد، عواملی همچون « جسارت، اعتمادبه‌نفس بالا، پرانرژی بودن، پرتحرک بودن، اجتماع ناپذیری، حراف بودن، برانگیختگی، جمع‌گرایی، تعهد بالا، سلطه‌جویی، هیجانات مثبت، دوستان صمیمی و خوش‌بینی» را می‌سنجد.

 

 

گشودگی نسبت به تجربه: این عامل میزان کنجکاوی، استقلال رأی، وسعت علاقه، خردورزی ( جنبه‌های فلسفی و عقلانی)، خلاقیت، گشودگی، منطق مداری، عدم تأکید بر آداب‌ورسوم را می‌سنجد و افرادی که در این بعد نمره بالا می‌آورند به‌احتمال‌زیاد زمینه موفقیت در جنبه‌هایی از زندگی فردی و اجتماعی را دارا هستند.

 

 

سازش‌پذیری: نشانگر نوع‌دوستی، فداکاری، همکاری، همدلی، تفاهم، مهربانی و خوش‌رویی، انعطاف‌پذیری، سازگاری، خوش‌طینتی و خوش‌بینی است. افراد با نمره بالا در این ملاک علاوه برداشتن ویژگی‌های فوق در فعالیت‌های گروهی نیز موفقیت بالایی دارند.