۱-۷-۳- شاخص توده بدن (BMI): با تقسیم وزن به کیلوگرم بر مجذور قد به متر به توان دو محاسبه می شود (۱۳).
۱-۷-۴- آمادگی هوازی: حداکثر ظرفیت سیستم قلبی عروقی در مصرف اکسیژن را نشان میدهد. آمادگی هوازی یک عنصر مفهومی، چند وجهی از آمادگی جسمانی است و با مجموعه ای از ویژگیهای مربوط به مهارت و سلامت شامل قدرت عضلانی، انعطافپذیری عضله، ترکیب بدن و … مرتبط است (۳۳).
۱-۷-۵- دانش آموزان دختر: در این پژوهش منظور دختران اول تا ششم ابتدایی است.
۱-۷-۶- فعالیت بدنی: شامل تحرک بدن می شود که نیازمند مصرف انرژی بالاتر از نیازهای فیزیولوژیکی طبیعی است (۳۳).
۱-۷-۷- آزمون YO-YO: آزمون YO-YO آزمون هوازی است از طریق دویدن ۲۰ متر رفت و برگشت در زمان محدود محاسبه شد.
۱-۷-۸- ترکیب بدن: ترکیب بدن شامل قد، وزن، BMI و درصد چربی بدن است (۳۴).
۱-۷-۹- ردههای مختلف وزنی: شامل ردههای وزنی لاغر، دارای وزن نرمال، دارای اضافه وزن و چاق می شود (۳۱).
۱-۷-۱۰- دور کمر: وسط کناره دنده تحتانی و تاج خاصره به عنوان کمر و اندازه گیری دورتا دور آن به عنوان دور کمر تعریف شد (۳۵).
۱-۷-۱۱- دور لگن: اندازه گیری دور تا دور جایی از لگن که بیشترین قطر را دارد (۳۵).
۱-۷-۱۲- نسبت دور کمر به دور لگن ([۵]WHR): تقسیم دور کمر به دور لگن به عنوان نسبت دور کمر به دور لگن تعریف شد (۳۶).
۱-۷-۱۳- CDC[6]: مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریها، موسسه ملی بهداشت عمومی از ایالات متحده امریکا است (۳۱).
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
سلامتی یکی از بنیادیترین نیازهای زندگی و شالودهای بنیادین برای بالندگی و پیشرفت انسانهاست. به طوریکه نبود آن عاملی مهم در سستی و فروپاشی ملی شمرده می شود. طبق اساس نامه WHO حق مسلم هر انسانی است که فارغ از نژاد، مذهب، عقاید سیاسی و موقعیت اجتماعیاش از بالاترین حد استانداردهای منطقی و قابل حصول سلامت برخوردار شود. برای سلامت تعاریف متعددی وجود دارد که مقبولترین آنها تعریف WHO است که سلامتی را رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه تنها فقدان بیماری یا ناتوانی تعریف کرده است. سلامتی دارای ابعاد مختلف جسمی، روانی، روحی، عاطفی و اجتماعی است که بعد بدنی و جسمی سلامتی را از همه آسانتر میتوان درک کرد. سلامت جسمی دال بر علمکرد کل بدن است و اینکه همه اعضای بدن به اندازه عادی و با عملکرد معمولی باشند. در همین راستا، سلامتی کودکان محور فعالیتهای بسیاری از سازمانهای بین المللی همچون WHO و یونسیف است که تامین آن در فرایند توسعه ملی و بسیار مهم و تعیین کننده محسوب می شود. بنابراین میتوان گفت: حمایت از کودکان و ارتقای سلامت جسمی و روانی آنان پیش شرطی برای توسعه آتی بشریت است (۲۵).
به گزارش WHO ، در سال ۱۹۹۵ در سراسر جهان حدود ۱۸ میلیون کودک کمتر از ۵ سال داری اضافه وزن و ۲۰۰ میلیون بزرگسال چاق بودند که در سال ۲۰۰۵ اضافه وزن در کودکان زیر ۵ سال حداقل به ۲۰ میلیون و چاقی در بزرگسالان به ۴۰۰ میلیون رسید (۲۶). در اکثر کشورهای اروپایی در طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۴ شیوع چاقی در دوران کودکی بین ۱۰-۴۰ درصد افزایش یافته است، البته چاقی در طول سالهای اول زندگی بین پنج و شش سالگی شایعتر است (۳۷).
براساس تعریف بلوغ بیولوژیکی تمام کودکان از الگوی رشد مشابهی پیروی می کند؛ اما، هم زمانی این الگو با سن تقویمی در کودکان متفاوت است، چنانچه در هر سن معینی تفاوتهای آشکاری در میزان بلوغ بیولوژیکی نمود مییابد. قد، وزن، ترکیب بدنی و عوامل آمادگی جسمانی از جمله ویژگیهایی هستند که همزمان با رشد تغییر می کنند. سرعت این تغییرات ممکن است در افراد متفاوت باشد (۳۸). در کودکان با افزایش سرعت رشد، وزن افزایش مییابد، سپس قد و بلوغ استخوانها ثابت باقی میماند؛ اما، افزایش وزن ادامه مییابد و موجب چاقی می شود. اگر بلوغ زودتر آغاز شود به دلیل بسته شدن زودتر غضروف صفحات رشد به کاهش ارتفاع نهایی نیز منجر می شود (۳۷).
با توجه به اهمیت پیامدهای چاقی بر سلامت جامعه و روند افزایشی آن، ارزیابی دقیق، پایش و پیگیری وضعیت چاقی در کودکان و نوجوانان اهمیت فراوانی دارد (۳۹). امروزه، تقریبا در تمام کشورهای توسعه یافته، شیوع چاقی با روشی مشابه در کودکان و نوجوانان رو به افزایش یافته است (۲۶). در کشورهای در حال توسعه نیز به دلیل کاهش دسترسی به مواد غذایی سالم مانند ماهی، گوشت بدون چربی و میوههای تازه و سبزیجات، عدم آموزش و کمبود درآمد موجب افزایش شیوع چاقی در این کشورها شده است. اثرات وضعیت اقتصادی اجتماعی، استفاده از آموزش و پرورش و درآمد به الگوهای خاص رفتاری تبدیل شده که بر شیوع چاقی، میزان کالری مصرفی، انرژی مصرف شده و سرعت سوخت و ساز موثر است (۳۷).
۲-۲- مبانی نظری
۲-۲-۱- تعریف چاقی
تعریف چاقی و اضافه وزن بسیار ساده است (۳۷)؛ اما، تعریف چاقی در طول زمان تغییر می کند، مثلا ویلیامز و همکاران با اندازه گیری ضخامت چین پوستی ۳۳۲۰ کودک ۵-۱۸ سال نشان دادند که اگر درصد چربی بدن پسران و دختران به ترتیب حداقل ۲۵ و ۳۰ درصد باشد، آنها به عنوان چاق طبقه بندی میشوند (۴۰) و محققان اروپایی BMI با صدک بالاتر از ۸۵ درصد را اضافه وزن و BMI با صدک بالاتر از ۹۵ را به عنوان چاقی طبقه بندی کردند (۴۱). در مطالعات دیگر BMI با صدک بالاتر از ۹۵ را به عنوان چاق، بین صدک ۸۵ تا ۹۵ در معرض خطر اضافه وزن، بین ۸۵ تا ۵ را دارای وزن نرمال و کمتر از ۵ را لاغر تعریف کردند (۳۱،۴۲،۴۳). یک راه برای برقرار کردن ارتباط بین افراد و گروه استفاده از صدک است. صدک، درصدی از افراد گروه است که به یک مقدار خاصی از کمیت و یا به مرحله مهمی از رشد و نمو دست یابند. CDC در سال۲۰۰۰ یک نمودار رشد را منتشر شد که جایگزین نسخه سال ۱۹۷۷ بود. داده های آن زمان تا اکنون تغییر نکرده است (۳۱). نمودارها رشد شامل نمودار قد، وزن و BMI است. هر کدام از این نمودارها دارای صدکهای ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۷۵، ۸۵، ۹۰ و ۹۵ برای سنین ۲ تا ۲۰ سال هستند. تعریف چاقی عبارتند از تجمع چربی اضافی در بدن است(۴۴).
مکانیسم توسعه چاقی به طور کامل درک نشده است؛ اما، تایید شده است. چاقی زمانی اتفاق میافتد که دریافت انرژی بیش از مصرف انرژی باشد (۴۴، ۳۰). در بررسیهای بالینی و مطالعات اپیدمیولوژیک، اندازه گیری محتوای چربی بدن با دقت قابل قبول، نیازمند استفاده از روشهای پیچیده آزمایشگاهی است که به افراد متخصص نیاز دارند، بسیار پرهزینه هستند و در عمل به ندرت به کار گرفته می شود. ضمن آنکه استاندارد قابل قبولی هم برای تعریف چاقی بر اساس چربی بدن در کودکان در دست نیست. با توجه به این دلایل معمولا در مطالعات ایپدمیولوژیک و بررسیهای کلینیکی از جایگزینهای سادهای مثل اندازه شاخص های تن سنجی و عموما اندازه وزن بدن و ضخامت چین پوستی استفاده می کنند (۴۵). متداولترین روش برای تعیین اضافه وزن و چاقی در کودکان استفاده از BMI است (۳۹).
۲-۲-۲- علل و عوامل چاقی کودکان
علل چاقی پیچیده و چند عاملی است، از جمله میتوان به عوامل ژنتیکی، متابولیکی، هورمونی و روانی اشاره کرد (۳۰). یکی از عوامل موثر بر چاقی کودکان چاقی والدین است. پدر و مادر ژن را به فرزند منتقل کرده، در دوران رشد کودک محیط شرایط را برای وی فراهم میسازد و در حقیقت الگوی چاقی خانوادگی حاصل تداخل ژن و محیط است (۵). عوامل ژنتیکی بر استعداد تعیین شده کودک در یک محیط مساعد چاق کننده موثر است (۳۰). بسیاری از عوامل ژنتیکی شناخته شده در چاقی در درجه اول نقش افزایش مصرف انرژی ایفا می کنند. شواهد نشان میدهد که هورمونها و سایتوکاینهای متعدد غدد عصبی که عمدتا از بافت چربی ترشح میشوند، نقش مهمی را در چاقی دوران کودکی، تعادل انرژی هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت، سوخت و ساز بدن و پاسخهای التهابی دارند و دارای عوارض جانبی قابل توجهی بر سلامت دوران کودکی هستند (۳۰،۴۶). لپتین و گرلین دو هورمون هستند که محصول چاقی هستند و ژن واقع بر روی کروموزوم انسان که بر تعادل انرژی تاثیر میگذارند (۴۶،۴۷). گرلین و لپتین که به طور مستقل از یکدیگر ترشح میشوند، تحریک و سرکوب سلول های عصبی هیپوتالاموس حاوی نوروپپتیدهای مختلف منجر به اثرات بی اشتها یا میل به غذا در تعادل انرژی می شود. درکودکان چاق سطح سرمی لپتین افزایش مییابد (۴۶). لپتین مسئول تعادل انرژی در طولانی مدت است و عملکرد گرلین به عنوان یک علامت تحریکی برای گرسنگی است. پاسخ گرلین پس از صرف غذا در افراد چاق است در مقایسه با افراد سالم، مستقل از محتوای کالری و اجزای ریز مغذی از وعده غذایی است. کاهش پاسخ گرلین و یا عدم حساسیت کامل برای سرکوب غذا ممکن است به مقاومت در برابر از دست دادن وزن در برخی از افراد چاق کمک کند (۴۷).
بسیاری اوقات، انتخاب شیوه زندگی و محیط زندگی به طور قابل توجهی چاقی افراد را تحت تاثیر قرار میدهد. عواملی همانند عدم تحرک کافی، مصرف بیش از حد غذا، چاقی والدین خصوصا مادر، تحصیلات والدین، رفتارهای بهداشتی تغذیهای، وضعیت اقتصادی، اجتماعی (۳۰) و ابتلا به بیمارهایهایی نظیر آسم و غیره می تواند در کودکان موجب چاقی می شود (۴۸). تغییر رژیم غذایی به صورت گرایش به انواع چربیهای اشباع شده (مانند انواع روغن جامد)، کلسترول، مواد قندی، غذاهای پرانرژی با ظاهر جذاب ولی با ترکیبات کم ارزش غذایی، میان وعدههای غذایی چرب یا شیرین و کاهش مصرف مواد غذایی فیبردار به شدت بر خطر ابتلا به چاقی میافزاید (۴۹). البته مصرف انرژی بستگی به متابولیسم پایه[۷] (RMR)، اثر حرارتی غذا و فعالیت بدنی نیز دارد. تاثیر حرارتی غذا یعنی انرژی مورد نیاز برای هضم غذا، برای هر کیلو اضافه وزن، حدود ۷۰۰۰ کالری مورد نیاز است، پس دریافت فقط ۵۰-۱۰۰ کالری اضافه در روز ۵-۵/۲ کیلو اضافه وزن در هر سال را ایجاد می کند. نتیجه اینکه یک عدم تعادل جرئی بین دریافت و مصرف انرژی سبب افزایش وزن می شود و مهم اینکه اغلب کودکان آهسته چاق میشوند؛ اما، در طول سالها چاقی آنها باقی میماند (۵۰).
در تعداد کمی از موارد، چاقی در دوران کودکی به دلیل کمبود هورمون رشد یا اثرات جانبی ناشی از داروها (به عنوان مثال استروئید) است (۴۴). نشانههایی وجود دارد که بخشی از اضافه وزن ممکن است به علت تغییر در مصرف انرژی زمان استراحت باشد که ناشی از یک تغییر هورمونی محیطی است برای مثال هورمون رشد ناکافی جایگزینی هورمون رشد در بزرگسالان می شود که می تواند منجر به تغییرات زیادی در مصرف انرژی در حالت استراحت شود. هیپرانسولینمی[۸] نیز ممکن است پس از صرف غذا منجر به افزایش وزن بیش از حد شود. شاخص قند خون در یک رژیم غذایی می تواند از طریق اثر بر ترشح انسولین، مصرف انرژی در حال استراحت را تحت تاثیر قرار دهد که این یک قضاوت کلی است اما سند محکمی است؛ زیرا، می تواند توضیح دهد چگونه شیوع چاقی می تواند بدون افزایش همزمان در کالری افزایش یابد (۵۱).
عوامل روانی از جمله عوامل استرس زا که باعث غذا خوردن احساسی، زورگویی، ابتلا به غفلت و بد رفتاری می شود و یا زندگی کردن در وضعیتی که در آن ثبات، حدود، نظم و نظارت وجود ندارد به چاقی کودکان کمک می کند. خوردن بیش از اندازه مواد غذایی به راحتی و در حالت عادی جذب نمی شود، کودکان پریشان بیشتر در معرض ابتلا به پرخوری یا خوردن هیجانی هستند. نمونههایی از عوامل استرس زا که معمولا به پرخوری منجر می شود، شامل، جدایی والدین (طلاق)، قلدری، بد رفتاری فیزیکی و روانی یا سوء استفاده و زندگی در پرورشگاه و تغییر دادن مکرر پرستاران است. این چالش می تواند یک کودک یا نوجوان را برای استفاده از مواد غذایی به عنوان یک مکانیسم مقابلهای مستعد کند. استرس مزمن نیز می تواند ترکیبی از عادات خواب نامناسب، خستگی و بی میلی به شرکت در فعالیت بدنی منظم در مدرسه و خانه باشد. خواب ناکافی عامل خطر شناخته شده برای چاقی است. استرس می تواند اثرات منفی بر سیستم ایمنی بدن، افزایش خطر ابتلا به عفونتهای ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی و مانع سازگاری به فعالیت بدنی شود. شرایط زندگی استرس زا از جمله فقر، اضطراب عمومی و افسردگی می تواند پاسخهای غدد عصبی را تحریک کنند. فعال شدن محور هیپوتالاموس - هیپوفیز و سیستم عصبی سمپاتیک ممکن است از طریق تولید بیش از حد کورتیزول منجر به چاقی شکمی، مقاومت به انسولین و سندرم متابولیک شود (۵۲).
یکی دیگر از دلایل چاقی عدم تحرک است از آنجایی که جامعه امروزی سالهاست با شیوه ماشینی و تکنولوژی صنعتی ارتباط دارد، روز به روز مشکلات بیتحرکی، عدم فعالیت بدنی، استفاده از بازیهای کامپیوتری و نیز عادت خانوادگی خاص منجر به افزایش وزن در کودکان می شود (۵۳). در طول چند دهه گذشته، کودکان به طور پیشرونده به افراد کم تحرک تبدیل شده اند. این تغییر در شیوه زندگی با افزایش قابل توجه در چاقی همراه است، به طوریکه ۱۷ درصد از کودکان بین سنین ۲ تا ۱۹ سال چاق محسوب میشوند (۳۳). تاثیر کاهش سطح فعالیت بدنی در افزایش چاقی و اضافه وزن در کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر از عوامل تغییرات عادات غذایی است (۵۴). عادتهای بیتحرک، مانند تماشای تلویزیون و انجام بازیهای ویدئویی، به کاهش هزینه های گرمایی روزانه کمک می کند. زمانی که کودکان یک برنامه تلویزیونی خاص را تماشا می کنند، کاهش قابل توجهی در میزان متابولیسم زمان استراحت مشاهده می شود. میزان کودکانی که روزانه کمتر از یک ساعت تلویزیون تماشا می کنند و چاق هستند ۱۰% است. در حالیکه اگر به مدت ۳، ۴ یا ۵ ساعت یا بیشتر در روز تلویزیون تماشا کنند، میزان شیوع چاقی به ترتیب ۲۵، ۲۷ و ۳۵ درصد میرسد. از آنجایی که کودکان اغلب در مقابل تلویزیون غذا میخوردند و بخش بزرگی از تبلیغات تلویزیونی مواد غذایی است که سرشار از کالری است و مغذی نیست چاقی افزایش بیشتری مییابد. از سوی دیگر افزایش سطح فعالیت بدنی یک هدف مرتبط با کاهش در مصرف مواد غذایی است. فعالیت بدنی نیز منجر به توجه فرد برای انتخاب مواد غذایی کم انرژی می شود (۳۷).
۲-۲-۳- عوارض ناشی از چاقی
علت نگرانی در مورد چاقی دوران کودکی، همبستگی بالای چاقی با مشکلات بیشمار سلامتی، تداوم چاقی در جوانی، مختل نمودن بخشی از اقتصاد، افزایش هزینه های بیمارستانی و … میباشد (۵۵). چاقی دوران کودکی موجب کاهش اعتماد به نفس، اختلال هیجانی و اضطراب، افسردگی و انزوای اجتماعی می شود (۵۵). علاوه بر این اثرات منفی روانی، چاقی دوران کودکی با افزایش فشار خون و بیمارهای استخوانی در بزرگسالی ارتباط مستقیم دارد و به عنوان یک فاکتور خطرزا برای ابتلا به این بیماریها به شمار میرود (۴۸). چاقی، عوارض جانبی قابل توجهی بر سلامت غدد، قلب و عروق، گوارش، ریه، عصب، روان، خون و اسکلت دارد و نیز توسعه برخی از انواع سرطان را به همراه دارد. توسعه عوارض متابولیک چاقی دوران کودکی در طول مسیر بزرگسالی خطر ابتلا به دیابت نوع ۲، چربی خون کلسترول بالا، پرفشار خونی و بیماریهای قلبی عروقی زود رس را افزایش میدهد. تغییرات قلبی - عروقی و سوخت و ساز بدن در دوران کودکی آغاز می شود (۳،۴۶). آترواسکلروز در دوران کودکی، با ذخیره کلسترول در غشای درونی عروق عضلانی شروع می شود که نوارهای چربی را تشکیل می دهند. در برخی موارد این نوارهای تشکیل شده در عروق کرونری کودکان می تواند ضایعات آترواسکلروتیک[۹] را در چند دهه توسعه دهد (۳۷). چاقی در کودکان موجب افزایش غلظت گلوکز خون ناشتا، انسولین، تری گلیسیرید[۱۰] (TG)، پروتئین واکنشی[۱۱] C (CRP) اینترلوکین ۶ (IL-6) می شود در حالی که HDL و آدیپونکتین[۱۲] کاهش مییابد (۵۶). چاقی در کودکان خطر بیماریهای قلبی عروقی[۱۳] را افزایش میدهد (۱۱) که شامل افزایش فشار خون (بیش از ۷۵% از فشار خون بالا) به طور مستقیم با چاقی در ارتباط است (۱۸)، گروهی از فاکتورهای خطرناک قلبی عروقی (سندروم متابولیک) تغییراتی دراندوتلیوم و ضخامت و قابلیت ارتجاع دیواره شریانها، همچنین تغییراتی در ساختار و عملکرد بطن چپ ایجاد می کنند. برخی از مشکلات قلبی عروقی در کودکان چاق موجب خفگی مانع از خواب می شود (۲۸).
چاقی یک عامل عمده خطرناک برای سندرم متابولیک در کودکان است. اضافه وزن بیشتر بدن و چاقی مرکزی کودکان را مستعد ابتلا به سندرم متابولیک می کند، سندرم متابولیک ابتدا به عنوان سندروم X شناسایی شد و به عنوان همزمانی اختلال متابولیک متعدد که شامل هایپرانسولینمی، عدم تحمل گلوکز، فشار خون بالا، کاهش لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL) و افزایش تری گلیسیرید[۱۴] توصیف می شود (۳۷،۵۷). سندروم متابولیک به عنوان یک عامل خطرزای بیماریهای قلبی - عروقی و دیابت محسوب می شود که از دوران کودکی آغاز و در بزرگسالی علامتدار می شود (۴۹). برخی از بیماریهای ناشی از چاقی در دوران کودکی، مانند دیابت نوع دوم، سندرم پلیکیستیک تخمدان و شرایط مختلف دیگر (انواع اختلالات تنفسی، ارتوپدی و کبدی) در حال حاضر نسبتا به خوبی تثبیت شده، اگر چه این شواهد محدود است (۳۰). همه این اثرات نامطلوب به کوتاهی عمر منجر میشوند (۴۶).
۲-۲-۴- درمان چاقی
به منظور مقابله با چاقی در دوران کودکی، باید همه عوامل در نظر گرفته شود. تحقیقات تا به امروز تقریبا به طور انحصاری بر درک تحریکات بیولوژیکی در خوردن غذاهای خاص، ارتباط بین رفتار پدر و مادر و مصرف مواد غذایی متمرکز شده است. عوامل متعددی بر غذا خوردن کودکان موثر است. در میان آنها «تأثیرات بیولوژیکی» والدین و اجتماع موثرتر هستند (۵۸). همچنین کاهش ۱۰۰ کالری در رژیم غذایی روزانه با کم کردن ۵ کیلوگرم در سال مطابقت می کند. به جای کاهش وزن سریع، کاهش وزن ۲-۱ کیلوگرم ماهانه به عنوان کاهش وزن ایده آل در نظر گرفته شده است. در کودکان چاق کاهش اندک کالری مصرفی مواد غذایی، ایجاد انگیزه در کودک و تشویق و حمایت درست خانواده می تواند در کاهش وزن موثر باشد، کودکان باید تفاوت بین اشتها و گرسنگی را درک کنند و باید توجه خود را به سوی موضوعات دیگری درباره غذا و غذا خوردن متمرکز کنند (۵۶). رژیم غذایی با محتوای کربوهیدرات کم در مقایسه با رژیمهای غذایی کم چربی منجربه از دست دادن وزن سریعتر و کاهش تریگلیسرید پلاسما در افراد بزرگسال چاق می شود (۵۶). مصرف میوه ها، سبزیجات، لبنیات، گوشت، تخم مرغ، مغزهای گیاهی در کاهش خطر ابتلا به سندروم متابولیک اهمیت دارد (۴۹). افراد چاق باید به خوردن فیبر و پرهیز از غذاهای غنی از چربی اشباع شده و کلسترول و عدم استفاده بیش از حد از نمک و قند تصفیه شده تشویق شوند. اگر در افراد دیس لیپیدمی[۱۵] تایید شود، باید درمان با رژیم غذایی آغاز شود، در کودکان بالای دو سال از طریق مراقبت و اولویت دادن به ویتامین و انرژی مورد نیاز، متناسب با سن بیمار، درمان انجام شود و اجازه مصرف بیش از ۲۵٪ چربی را ندهید (۳۷). از طریق تغییر در شیوه زندگی میتوان چاقی را درمان کرد. مزایای تغییر در شیوه زندگی افراد چاق براساس موفقیت در برنامه های رژیم غذایی و ورزش است که با آموزش به افراد و خانوادهها و تغییر در رفتار و نگرش ایجاد می شود. در اغلب موارد موفقیت طولانی مدت در این روش درمانی به پیشگیری مداوم بیماران برای جلوگیری از افزایش وزن دوباره بستگی دارد. علل شکست را باید در اختلالات و مشکلات روانی در غذا خوردن شاهد بود. شیوه زندگی و عادات غذا خوردن پدر و مادر بر موفقیت یا شکست کودکان موثر است، بنابراین با در نظر گرفتن پدر و مادر به عنوان جمعیت هدف، کاهش وزن در کودکان چاق به دست می آید (۵۶).
از سوی دیگر درمان چاقی مشکل است؛ زیرا، میزان متابولیسم پایه از فردی به فرد دیگر و برای هر فرد با توجه به تغییر شرایط محیط متفاوت است. بنابراین، در سطح معینی از مصرف کالری، ممکن است یکی چاق باشد؛ اما، دیگری چاق نباشد. علاوه بر این سطح فعالیت بدنی نیز موثر است، افراد چاق به طور کلی سطح فعالیت بدنی کمتری نسبت به کسانی که چاق نیستند دارند؛ اما، این دشوار است که قضاوت کرد که آیا یک زندگی بیتحرک دلیل چاقی است یا چاقی موجب زندگی بیتحرک می شود (۳۷).
۲-۲-۵- چاقی در دختران و پسران
شیوع چاقی در کودکان ۶-۱۲ سال ایرانی بین ۶-۱۷ درصد است (۵۹). شیوع اضافه وزن و چاقی در دختران بیش از پسران است (۶۰)؛ اما، مطالعات دیگر نشان دادند که شیوع چاقی در پسران بیش از دختران است (۶۱،۶۲). چاقی در دختران و پسران به فاکتورهایی نظیر وجود چاقی در والدین و بستگان درجه یک، مصرف برخی مواد غذایی، میانگین وزن زمان تولد (فقط در میان دختران) بستگی دارد (۴۸). چاقی با فعالیت بدنی، تغییرات سریع در شیوه زندگی ناشی از شهر نشینی و بهبود وضعیت خانوادهها، مدت زمان تماشای تلویزیون در روز، مصرف شیر خشک در شیر خواری و سیگار کشیدن مادر در طی حاملگی نیز در ارتباط است (۶۱). در کودکان چاق اندازه دور کمر و چربی شکمی با عوامل خطرناک در ارتباط است (۳۷،۵۷). در کودکانی که دور کمر بیشتر از ۹۰ درصد است، احتمال ابتلا به HDL پایین، LDL بالا و فشار خون بالا وجود دارد. همچنین کلسترول HDL، کلسترول تام و فشار خون سیستولیک و همچنین دیاستولیک با اندازه دور کمر و چین پوستی عضله سه سر و تحت کتفی مرتبط است (۵۷). میزان چربی کل، چربی بیش از حد در بالا تنه یا ناحیهی شکمی و چربی احشایی، نیز نمایانگر ترکیب بدن است که با بیماریهای مزمن همراه است (۲۹). رابطه بین دور کمر و ابتلا به عوامل خطرناک به چربی احشایی مرتبط است. در دختران و پسران نواجوان چاق بین بافت چربی احشایی و فاکتورهای خطرناک قلبی عروقی (تری گلیسرید، فشارخون سیستولیک، کلسترول LDL و کلسترول (HDL)) ارتباط وجود دارد (۵۷) و موجب افزایش سطح انسولین پایه فشار خون سیستولیک، کلسترول LDL و تری اسیل گلیسرولها و کاهش کلسترول HDL می شود (۵۷). همچنین در دختران چاق میانگین فشار خون سیستولیک نسبت به پسران بالاتر است (۶۳).
۲-۲-۶- چاقی در بزرگسالان
چاقی در بزرگسالان می تواند موجب افزایش چربی خون، سکته، بیمارهای کبدی و کیسه صفرا، مشکلات تنفسی، استوآرتریت و مسائل مربوط به زنان از قبیل ناباروری را افزایش دهد (۶۴). در ایران عواملی که بر روی چاقی بزرگسالان تاثیر میگذارند شامل فعالیت بدنی، تعداد فرزندان، ازدواج، جنس، سیگار، سن، افسردگی، شهر و روستا و رژیم غذایی بستگی دارد. فعالیت بدنی بر چاقی بزرگسالان تاثیر دارد که تاثیر فعالیت بدنی تفریحی بیشتر از فعالیت بدنی شغلی است. بیشترین فعالیت بدنی بزرگسالان پیاده روی است که در مردان بیشتر از زنان است. بین تعداد زایمان و چاقی زنان و نیز تعداد فرزندان با چاقی مردان ارتباط وجود دارد. ازدواج نیز بر چاقی بزرگسالان موثر است. چاقی در مردان متاهل ۰۹/۱ برابر بیشتر از مردان مجرد است و چاقی در زنان متاهل ۳/۱ برابر زنان مجرد است (۶۵). چاقی در بزرگسالان به جنس فرد بستگی دارد. چاقی در مردان و زنان به ترتیب ۲۹% و ۶۷% است که زنان و دختران بیشتر از مردان و پسران به چاقی و اضافه وزن مبتلا میشوند. مصرف سیگار از طریق کاهش دریافت غذا و افزایش سوخت و ساز بدن موجب پایین نگهداشتن وزن بدن می شود؛ اما، تاثیر مصرف دخانیات بر بیمارها و مرگ و میر بیشتر از خطر افزایش وزن است. گذشت سن نیز یکی از عوامل خطرناک برای چاقی است و با افزایش سن امکان ابتلا به چاقی افزایش مییابد. تاثیر افسردگی بر چاقی در بزرگسالان مشاهده شده است که نشان میدهد افسردگی به جنس افراد بستگی دارد و تنها در زنان افسردگی موجب چاقی می شود (۶۶). زندگی در شهر وروستا نیز بر چاقی بزرگسالان تاثیر میگذارد که شیوع چاقی در زنان شهری ۹/۱ برابر و مردان شهری ۱/۲ برابر افزایش مییابد (۶۵). مصرف کم لبنیات، مصرف زیاد چربی و دریافت کم پروتئین موجب افزایش چاقی می شود (۶۷).
۲-۲-۷- ارتباط چاقی کودکان با بزرگسالان
روند اضافه وزن و چاقی در دوران کودکی برای پیش بینی چاقی در بزرگسالی نیز بسیار مهم است، کارشناسان ۸۰% احتمال می دهند که اضافه وزن یا چاقی دوران کودکی در زندگی بزرگسالی نیز وجود داشته باشد (۲۶). بیش از ۶۹% کودکان چاق ۶-۱۰ سال در بزرگسالی چاق هستند (۶۱). هر چه مدت زمان چاق ماندن بیشتر باشد، لاغر شدن نیز دشوارتر خواهد بود (۶۸). چاقی دوران کودکی تا بزرگسالی ادامه دارد و با پرفشار خونی در بزرگسالی ارتباط دارد، سطح فشار خون در کودکی بهترین پیشگویی کننده فشار خون در بزرگسالی است. پرفشار خونی مرتبط با چاقی در سالمندان هم خود از عوامل خطر برای بیماریهای قلبی عروقی به شمار میرود (۶۳). چاقی دوران کودکی و نوجوانی با سایر عوامل خطرناک قلبی-عروقی همراه است و در بزرگسالی موجب افزایش بروز بیماریهای غیرواگیر مثل بیمارهای عروق قلبی و مغزی، دیابت نوع ۲ و بعضی از انواع سرطانها می شود (۶۹). اثرات قلبی - عروقی ناشی از چاقی دوران کودکی به بزرگسالی ارتباط قوی با مرگ و میر در بزرگسالی دارد که پیش بینی کننده افزایش مرگ و میر ناشی از بیماری قلبی عروقی در آینده است (۳۰). سطح آمادگی جسمانی در کودکی و نوجوانان کاهش یافته است. پایین بودن سطح آمادگی جسمانی بر چاقی دوره بزرگسالی تاثیر مخربی دارد. با افزایش آمادگی جسمانی در کودکی در بزرگسالی نیز آمادگی جسمانی بالا میرود (۱۵).
۲-۲-۸- پیشگیری
آموزش و افزایش آگاهی عمومی به منظور اصلاح شیوه زندگی با کم کردن و یا از بین بردن برخی عادات اشتباه زندگی مانند مصرف غذاهای آماده، مصرف میان وعدهها، مصرف الکل و همچنین توصیه به برخی عادات بهداشتی، مانند استراحت کافی و در عین حال انجام فعالیتهای ورزشی منظم در طول هفته از جمله مهمترین راهکار برای پیشگیری و کنترل اضافه وزن و چاقی است (۷۰). همچنین از آنجایی که مداخله برنامه ها مداوم از رضایت کمتری برخودار است، به همین دلیل پیشگیری بهترین روش است. تلاش در جهت جلوگیری از چاقی دوران کودکی احتمالا موثرتر از زمانی است که اهداف اولیه (پیشگیری از خطراضافه وزن کودکان) و ثانویه (ممانعت از رشد شدید چاقی و کاهش مرگ و میر کودکان چاق) با اهداف اختصاصی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرند. احتمالا اگر پیشگیری قبل از سن مدرسه آغاز شود، در طی دوران کودکی و نوجوانی نیز ادامه داشته باشد. باید تلاش قابل توجهی را به ترتیب اهداف، در جهت پیشگیری از چاقی در طول ۱۰ سال اول زندگی انجام داد. سیاست مدرسه هم می تواند به ترویج و یا تضعیف رژیم غذایی سالم و سطح فعالیت بدنی کمک کند. این بسیار مهم است که مطالعه تغذیه و عادتهای مربوط به زندگی سالم در تمام دروس مدارس گنجانیده شود (۳۷).
۲-۲-۹- فعالیت بدنی در کودکان
فعالیت بدنی به عنوان حرکت بدن که نیازمند مصرف انرژی بالاتر از نیازهای فیزیولوژیکی طبیعی تعریف شده است و اندازه گیری آن از طریق یادداشت فعالیت روزانه و تعداد کلاسهای ورزشی و جمعآوری داده ها با گام شمارها، شتاب سنج و از طریق پرسشنامه (۷۱) انجام می شود (۳۳). فعالیت بدنی در دوران کودکی ممکن است برای سلامت مغز مهم باشد. با توجه به روند اجتماعی اخیر، بررسی رابطه بین سبک زندگی غیرفعال و شناخت مغزی کودکان مدرسهای از اهمیت بسیاری برخودار است. درک بهتر از پیامدهای این روند ممکن است به بررسی روابط بین فعالیت بدنی، آمادگی هوازی، شناخت، موفقیت تحصیلی، ساختار و فرآیندهای مغز کمک کند (۳۳). سطح پایین فعالیت بدنی با کاهش در پیشرفت تحصیلی مرتبط است (۳۳). مربیان برای بهبود پیشرفت تحصیلی دانش آموزان خود و همچنین کاهش هزینه های آموزشی تحت فشار زیادی هستند. این فشارها با باورهای عموم مرتبط است که تربیت بدنی نسبت به موضوعات رسمی علمی از ارزش آموزشی کمتری برخودار است که در طول روز در مدرسه به کاهش یا از بین بردن فرصتها برای فعالیتهای بدنی منجر شده است (۳۳).
داشتن فعالیت بدنی مناسب یکی از سادهترین راههای دستیابی به حفظ وزن مطلوب میباشد؛ زیرا، حدود یک سوم انرژی مصرفی روزانه صرف فعالیتهای بدنی می شود که این مقدار در افراد بسیار فعال به دو سوم تا چهار سوم میرسد، به رغم اهمیت این مسئله، افزایش کم تحرکی طی دهههای اخیر از دوران کودکی تا بزرگسالی به دلیل سپری کردن اوقات فراغت با تماشای تلویزیون، کامپیوتر، عدم مشارکت در بازیهای خارج از منزل، رفت و آمد با وسایل نقلیه و نداشتن پیاده روی در طول روز است. کاهش فعالیت بدنی می تواند خطر چاقی را در میان کودکان و نوجوانان گسترش دهد و زمینهای در جهت ابتلا به بیماریهای مزمن در بزرگسالی ایجاد کند (۷۲). رفتار بیتحرک در دوران کودکی خطر ابتلا به فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت نوع ۲ و بیماری عروق کرونری قلب در سراسر طول عمر افزایش میدهد (۳۳). افزایش کلسترول سرم نیز یک عامل خطر برای بیماری عروق کرونر است و هنگامی که با چاقی در ارتباط باشد، خطر افزایش مییابد (۳۷). سبک زندگی بیتحرک در دوران کودکی نه تنها سلامت جسمی را تحت تاثیر قرار میدهد، بلکه هوشیاری و سلامت مغز را نیز تحت تاثیر قرار میدهد. سطح پایین فعالیت بدنی و آمادگی هوازی با کاهش در پیشرفت تحصیلی، تواناییهای شناختی، ساختار مغز و عملکرد مغز مرتبط است (۳۳).
ورزش نیز نوعی فعالیت بدنی تکراری، برنامه ریزی شده و سازماندهی شده تعریف شده است. استعداد بدنی یک ویژگی فردی است که شامل توان هوازی، قدرت و انعطافپذیری است. بررسی این پارامترها می تواند به شناسایی کودکان و نوجوانان در معرض خطر چاقی کمک کند. سطح فعالیت بدنی کودکان چاق کم است، به طور کلی توانایی ورزش کمی دارند و نمی توانند بایستند. کودکان و نوجوانان که بیتحرک هستند تمایل دارند چاق شوند، چاقی نیز به خودی خود می تواند آنها را کم تحرکتر کند (۳۷). بنا به عقیده محققین، ورزش منظم باعث افزایش طول مدت و بهبود کیفیت خواب می شود. همچنین خواب کافی باعث ترشح هورمون رشد در ابتدایی شب شده و باعث افزایش لیپولیز وابسته به هورمون رشد و نهایتا کاهش چربی می شود (۷۳). ورزش از دو طریق موجب افزایش میزان سوخت در زمان ورزش و افزایش میزان مصرف انرژی زمان استراحت بعد از خاتمه ورزش می شود (۲۷). برای مثال ورزش با شدت متوسط به مدت ۱۰ دقیقه، می تواند مصرف انرژی بدن را در حالت استراحت ۵ تا ۱۵ درصد به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت افزایش دهد. بنابراین یکی از مهمترین فواید ورزش و فعالیت جسمانی بالا رفتن میزان مصرف انرژی در زمان استراحت است (۷۴). از آنجایی که با ورزش میتوان درصد چربی بدن و BMI را کاهش داد، انجام فعالیتهای ورزشی برای نوجوانان دارای اضافه وزن و چاق مورد توجه است (۱۵). همچنین فعالیت کم باعث کاهش مصرف انرژی می شود و کاهش فعالیت بدنی عضلات اسکلتی هم باعث کاهش اکسیداسیون چربی در بافتها می شود. در عین حال فعالیت ورزشی با عادات و الگوی غذایی مناسبتری نیز مرتبط است؛ به طوریکه نوجوانانی که در فعالیتهای ورزش منظم شرکت دارند، بیشتر از نوجوانان کمتحرک میوه و سبزیجات مصرف می کنند (۷۳). فعالیت بدنی، حتی زمانی که غیرارادی است برای ترکیب بدن، افزایش جرم استخوانی و جلوگیری از پوکی استخوان و چاقی مهم است (۳۷). بدون در نظر گرفتن مداخلات رژیم غذایی، ورزش و فعالیت مثلا تمرین هوازی، تمرینات قدرتی بر ترکیب بدن و فاکتورهای خطر سلامتی در کودکان چاق در تاثیر میگذارد. فعالیت بدنی منجر به تغییرات مفید اصلی در درصد چربی، چربی احشایی و شکمی، گلوکز ناشتا و تری گلیسرید و فعالیت پاراسمپاتیک قلبی می شود؛ اما، هنوز به درستی تاثیر فعالیت بدنی در شدتهای بالا و پایین بر ترکیب بدن کودکان مشخص نیست (۷۵)؛ اما، با توجه به موارد فوق و فواید ورزش، در سالهای اخیر نشان داده شده که میزان فعالیت بدنی در کودکان و نوجوانان ناکافی است؛ هر چند میزان شرکت دختران در فعالیتهای ورزشی در سالهای اخیر رو به افزایش بوده است؛ اما، به طور معنیداری کمتر از پسران است (۷).
۲-۲-۱۰- آمادگی هوازی
آمادگی هوازی یک عنصر با مفهوم چند وجهی از آمادگی جسمانی است که مجموعه ای از ویژگیهای مرتبط با سلامت و مهارت است و متناسب با تواناییهای فرد در اجرای فعالیتهای بدنی مرتبط است که شامل قدرت عضلانی، انعطاف پذیری عضلانی و ترکیب بدن می شود. بر این اساس، بهتر است آمادگی جسمانی به عنوان مجموعه ای از ویژگیها تفسیر می شود، در حالی که فعالیت بدنی به فعالیت رفتاری اشاره دارد. آمادگی هوازی به حداکثر ظرفیت سیستم قلبی تنفسی برای استفاده از اکسیژن اشاره دارد و میتوان با بهره گرفتن از تست VO2max، اندازه گیری شود. VO2max به عنوان معیاری جهانی برای سنجش میزان آمادگی قلبی- عروقی پذیرفته شده است. چاقی در کودکان ممکن است سبب اختلال در عملکرد طبیعی قلب یا تنفس شود. در کودکان چاق آمادگی قلبی عروقی کاهش مییابد؛ زیرا، بافت چربی اضافی به عنوان یک بار بیخاصیت عمل می کند و این بار اضافی باید دائما توسط بدن جابجا شود. همچنین کودکان چاق به دلیل کم تحرکی که دارند، ممکن است دچار کاهش آمادگی قلبی عروقی شوند. افراد جوانی که آمادگی قلبی – عروقی بالاتری دارند با سهولت در فعالیت شرکت می کنند و از شرکت در فعالیت بدنی لذت بیشتری میبرند (۷۶). چاقی کلی و چاقی شکمی در کودکان موجب کاهش آمادگی جسمانی قلبی ریوی می شود (۱۳). آمادگی هوازی با شناخت مغزی - عصبی در دوران کودکی مرتبط است (۳۳). بین سطح فعالیت و سطح آمادگی جسمانی نیز با درصد تودهی چربی و BMI رابطه معکوس وجود دارد. هر چه درصد چربی بدن و BMI بیشتر باشد، سطح فعالیت بدنی و سطح آمادگی جسمانی پایینتر است. به موجب ارتباط بین این متغییرها انجام فعالیتهای ورزشی برای نوجوانان دارای اضافه وزن و چاق مورد تاکید قرار گرفت (۱۵). خانواده به عنوان یک سپر نیرومند برای افزایش فعالیت بدنی و جلوگیری از چاقی کودکان می تواند با مدیریت، چاقی کودکان را بهبود بخشد (۶). نقش والدین در فعالیت بدنی و چاقی کودکان نیازمند طراحی آزمون مداخلهای جدید است (۷۷).
۲-۳- ادبیات پیشینه پژوهش
در سالهای اخیر شیوع چاقی نظر محققان را به خود جلب کرده هم به دلیل اهمیت سلامتی و اینکه چاقی سلامتی را به مخاطره می اندازد و هم موضوع تناسب اندام که امروز به آن خیلی بیشتر از قبل توجه می شود. مطالعات در باره چاقی هم در داخل کشور و هم در خارج کشور بسیار زیاد است و تعداد کمی از مطالعات میزان شیوع چاقی و فعالیت بدنی را در کنار هم مورد بررسی قرار دادهاند.
فرم در حال بارگذاری ...