وبلاگ

۲-۵-۷ ابزار مورد استفاده در رنگ گذاری
رنگ های جوهری یا آنیلینی^[۳۲]
رنگ های آنیلین یا آنیلینی دارای ثبات عمومی ( شستشو ، سایشی و نوری ) ضعیفی هستند و از این گونه رنگ ها، که به شدت در میان مرمت­گران رایج اند، جهت تطبیق و هماهنگ سازی رنگی در قسمت های پرزدار پشت و روی قالی، شیرازه و همچنین در بعضی از موارد جهت پوشاندن بعضی از عیوب مانند بیدخوردگی و یا سرنخ، استفاده می شود.^[۳۳]
مداد شمعی و مداد رنگی^[۳۴]
جهت چرک کردن و هماهنگ شدن تار و پودهای قسمت های مرمت شده با سایر قسمت های قالی از مداد شمعی و یا رنگی استفاده می­ شود. هر چند این اشتباه فاحش در مرمت قالی های تجاری متداول و رایج است، بهتر است از روش صحیح که به کارگیری پرمنگنات و پوست گردو است، استفاده شود تا این هماهنگ سازی به گونه ای مطلوب تر صورت گیرد.
قلم مو^[۳۵]
قلم موهای مورد مصرف در لکه برداری باید قابلیت انعطاف کمی داشته باشند. از این رو به کارگیری قلم موهای معمولی و موجود در بازار مناسب لکه برداری نیست. معمولا لکه برداران با بهره گرفتن از الیاف زبر و بلند نایلونی قلم موهایی با اندازه های مناسب جهت کار خود می­سازند.^[۳۶]
چوب قلم ^[۳۷]
این وسیله از باریکه ای چوب ساخته شده که با بهره گرفتن از نوک تیز آن، رنگ های جوهری را در مواقع لزوم به محل مورد نیاز در سطح پشت قالی و یا بر روی سرنخ های پنبه ای روی قالی منتقل می­ کنند که به آن نیش قلم نیز می­گویند.
ظرف^[۳۸]
جهت آماده سازی و نگهداری رنگ ها معمولا از ظروف پلاستیکی ارزان قیمت استفاده می­ شود.
۲- رنگ برداری یا رنگ زدایی پشم^[۳۹]
بعضی از قالی­ها ( اغلب تجاری ) بعد از اتمام عملیات بافت، دچار عیوب رنگی می­باشد. این عیوب انواع گوناگون دارند. بعضی از آنها عبارتند از:
اشتباه بافنده در زمینه انتخاب رنگ یک خامه و عوض شدن آن رنگ در یک قسمت بافت که در اصطلاح به آن رگه دار شدن می­گویند.
در میانه کار بافت، یکی از رنگ های به کار رفته درقالی مورد پسند خریدار یا تولید کننده نیست.
شدت رنگ های به کار رفته در قالی مطلوب نیست وبا رنگ برداری این شدت رنگ کاهش می­یابد.
در این موارد ذکر شده از عملیات رنگ برداری استفاده می­ شود. معمولا این عملیات به وسیله مواد رنگ زا مانند : رنگ های جوهری، رنگ های گیاهی، مداد شمعی، ماژیک و همچنین اکسید کننده هایی مانند پرمنگنات پتاسیم، جوش شیرین، جوهر لیمو( اسید سیتریک )، هیدرو سولفیت، کلر و … استفاده می­ شود.
روش کار در این عملیات به صورت تجربی است و هر یک از استادکاران از روش های مخصوص به خود استفاده می کنند. لازم به ذکر است که ابزار لکه برداری صرفا قلم و ظرف رنگ است که قبلا در بخش ابزار معرفی شده اند.
پشم را برای آن که دوباره رنگ کنند، رنگ آن را اصلاح کنند، تغییر رنگ دهند، رنگ زدایی می­نمایند. رنگ های مختلف از لحاظ جنس، نوع، طبیعت و سایر مشخصات آن ها نوعی خاص از رنگ زدایی را طلب می­ کنند، به طور مثال رنگ های اسیدی را در حمام های قلیایی و رنگ های زمینه سبز، بنفش و آبی را با روش اکسیداسیون می­توان رنگ زدایی نمود.

رنگ زدایی به روش های گوناگون از جمله سه طریق زیر انجام می­گیرد:
الف- در حمام هایی که با مخلوط کردن مواد آماده می­ شود.
ب- به کارگیری روش اکسیداسیون مواد، که رنگ زدایی با بیکرومات پتاسیم یا آب اکسیژنه انجام می­ شود.
پ- احیاء و استفاده از هیدروسولفیت سدیم “دانشگر،۱۳۷۶، ص۲۵۷".
۳ - لکه برداری
گاه بر روی قالی لکه هایی ایجاد می شود، این لکه ها می توانند به علل گوناگون پدید آمده باشند. از آن جمله می­توان به :
لکه های ایجاد شده از تماس مواد خارجی از قبیل انواع رنگ ها، خوراکی ها، مواد روغنی، مواد شیمیایی و … با سطح قالی. لکه های حاصل از شستشوی قالی از قبیل درهم رفتگی رنگ ها و رنگ دادن خامه ها. به منظور رفع و پوشاندن این عیوب از عملیاتی بنام لکه برداری استفاده می­ کنند.
روش کار در این نوع عملیات نیز به طور معمول به صورت تجربی به دست آمده و ممکن است هر یک از استادکاران این فن از روش مخصوص خود برای از بین بردن لکه ای خاص استفاده کنند. در این بخش سعی شده مواردی که عمومیت بیشتری دارد ذکر شود.
ابزار مورد مصرف در این عملیات عبارتند از: قلم مو برای مالیدن مواد رنگ بر ، بر روی لکه ها و همچنین ظرف ( معمولا پلاستیکی ) برای تهیه و نگهداری این مواد. تقریبا مواد شیمیایی مورد مصرف در این عملیات مشابه مواد اکسید و احیاء کننده­ عملیات رنگ برداری هستند و گاهی از مواد رنگی نیز استفاده می­ شود.
بررسی عوامل آسیب رسان به قالی دستباف ازجمله مباحثی است که در طی سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از کارشناسان و علاقه مندان فرش دستباف قرار گرفته است و به تدریج به عنوان یکی از مباحث تخصصی و در کنار عناوین مرمت و نگهداری فرش، از جایگاه خاصی برخوردار شده است.
پس از بررسی و شناخت عیوب قالی به شرح حرفه­ی رنگ کاری و بررسی دلایل استفاده از این روش در قالی پرداخته شد. تقریبا در مرمت قالی، تمامی عیوب به صورت متعارف و استاندارد رفع می­شوند اما هنر رنگ کاری بصورت نامتعارف و غیر اصولی بر روی قالی­ها اجرا می­ شود. رنگ کاران در این مرحله از کار بواسطه ابزار رنگی مانند ماژیک، قلم مو و جوهر درصدد پوشاندن عیوب رنگی می­شوند که متاسفانه این عملیات نه تنها ثبات ندارد بلکه باعث پخش شدگی همان رنگ ها در دیگر نقاط قالی می­ شود.
۲-۵-۸ دلایلی که فرش نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود
بر اثر عوامل گوناگون از جمله موارد زیر رنگ قالی دستخوش تغییر و نیازمند عملیات رنگ کاری می­ شود.
۱- اشعه فرابنفش خورشید نقش مهمی در از بین بردن رنگ قالی دارد. رنگ های مختلف در برابر نور خورشید واکنش های مختلفی از خود نشان می­دهد به همین منظور بی رنگی اغلب در برابر رنگ های قالی ثابت نیست. بی رنگی پیامد طبیعی استفاده از قالی و فرسودگی آن است و اغلب بر روی قسمت جلوی قالی بیشتر اثر می­گذارد تا پشت آن. تفاوت در عمق رنگ در بین جلو و پشت به واسطه­ رنگ های طبیعی به طور دقیق قابل نشان دادن نیستند. البته این تفاوت، باید به حد متعادل برسد. چنانچه رنگ های جلوی قالی ملایم و رنگ های عقب آن روشن و زمخت (تند) باشد در این مرحله عملیات شور صورت می­پذیرد.
۲- مواد شیمیایی نامناسب، رنگ برخی از قالیها را تغییر می­دهد. به علت استفاده از رنگ های بی ثبات آنیلینی رنگ سرخ به قهوه ای و سبز به خاکستری تغییر ماهیت می­دهد.
۳- عدم مر غوبیت خامه و رنگ آن.
۴- عدم مهارت و دقت در رنگرزی خامه.
۵- دو گونگی خامه به هنگام بافت فرش.
۶- بهره برداری غیر صحیح از قالی و انداختن آن به طور یکنواخت در یک محل که دارای نور و آفتاب گوناگون باشد. این عیب معمولا پس از گذشت اندک زمان از بهره برداری ظاهر می­ شود و در صورتی که فرش استعداد کافی داشته باشد بر طرف می­ شود ( دو رنگ شدن ).
۷- دو رنگی ناگهانی: هر گاه در متن و حاشیه قالی یک تغییر ناگهانی رنگ دیده شود به آن اصطلاح ابرش می­گویند. این کیفیت که گاه ممکن است زیبا و دلپسند هم باشد ممکن است در طول معینی از قالی امتداد پیدا کرده و سپس قطع شود. دلیل بروز این حالت به علت تغییرات مدت جوش کلاف ها و یا کم و زیاد شدن مواد رنگی و دندانه های مصرفی در موقع رنگرزی است. یکی دیگر از علل بروز کیفیت دو رنگی عدم خاصیت یکنواختی در رنگ پذیری پشم است، اگر پشم خوب شسته شده و یکدست شود خاصیت رنگ پذیری آن یکنواخت خواهد شد به همین دلیل بعضی ها عقیده دارند که به جای رنگ کردن کلاف خامه بهتر است پشم رنگ شود که در این صورت پشم رنگ شده در مرحله حلاجی یکنواخت می­ شود. کیفیت دو رنگی بیشتر در مراکز بافت عشایر و روستایی که به علت کمبود سرمایه، کلاف های پشم را در دفعات مختلف خریداری می­ کنند بوجود می ­آید. در کارگاه های بزرگ قالی بافی که کلاف ها را همیشه به مقدار کافی در اختیار دارند کمتر به چشم می­خورد"نصیری، ۱۳۸۲، ص ۲۶".
۸- رنگ دوانی: رنگ هایی که دارای ثبات مناسب نیستند یا نخ هایی که پس از رنگرزی به اندازه کافی شستشو نشده اند ممکن است به سایر قسمت های قالی رنگ پس دهند، خصوصا رنگ لاکی قابلیت رنگ دهی بیشتری دارد، در شستشو با مواد شیمیایی به رنگ های مجاور(رنگ های روشن) خود نفوذ می­ کند. ضعف و نقص مهم یک رنگ عدم ثبات آن است. این نقص ممکن است موجب رنگ پریدگی یا تغییر رنگ شود"اف. استون،۱۳۹۱، ص ۱۶۸؛۱۷۳".
در بحث رنگ نخ ها، شناخت کیفیتی که به وسیله­ آن رنگ را بتوان تعریف کرد، عبارتند از رنگ، سایه و درخشندگی. رنگ رشته های نخ چنانچه کناره های آن قابل مشاهده باشد، نسبت به حالت بریده شده انتهای آن روشن تر به نظر خواهد رسید. تارها و پودها نور بیشتری را جذب می­ کنند و سبب تیره تر شدن رنگ ها می­ شود. این تاثیر در قالی به خوبی دیده می­ شود. در حالتی که قالی را از پایین نگاه کنیم تیره تر به نظر می­رسد” اف استون،۱۳۸۹، ص۴۴".
پس از بررسی عیوب مختلف در حین مراحل بافت که شامل: کجی قالی، دو رنگی، بالا زدگی، پایین زدگی، رگه دار شدن، ترنج دار شدن و غلط بافی نقشه قالی می­ شود، راه های برطرف کردن این عیوب نیز به صورت استاندارد و علمی به وسیله ابزارهای مرمت انجام می­ شود، اما یکی از این عیوب به صورت نا متعارف و غیر استاندارد و حتی توام با تقلب رفع می­ شود که آن عیب رنگ پریدگی یا همان رنگ رفتگی قالی می­باشد. گاهی قالی به علت تمام شدن نخ خامه و استفاده از یک نخ خامه دیگر دچار دو رنگی می­ شود. گاهی نور آفتاب باعث رنگ پریدگی فرش می­ شود و بعضا ریخته شدن محلول های شیمیایی رنگ به صورت تصادفی بر روی فرش باعث می­ شود که گوشه ای از فرش دچار عیب بزرگی شود که در این مرحله قالی را به دست مرمت­گر رنگ می­سپارند تا با هنرش این عیب را بر قالی بپوشاند. همانطور که اشاره شد ابزاری که در این قسمت استفاده می­ شود فاقد کارایی لازم هستند.در این شیوه مرمت، قسمت رنگ­کاری شده قالی با اولین شستشو و حتی گاهی با پا خوردن از بین می­رود و در مواقعی باعث می­ شود این رنگ های بی ثبات، وارد دیگر قسمت های قالی شود و نقشه را بهم زند. این ضعف بزرگ امروزه رنگ کاران بازار فرش نهایتا با ماژیک، لاک غلط­گیر و رنگ های اسکناس ­پوشانده می­ شود. رنگ دیگری که در رنگ­کاری قالی استفاده می­ شود، رنگ کانز آلمانی است و در بازارفرش دستباف ترکیه رواج دارد این رنگ غلیظ و ضد آب است و ظاهرا شبیه به گواش، مانند لعاب براق است که پس از استفاده با روش های شیمیایی آن را مات می­ کنند. رنگ اسکناس در حال حاضر در اختیار تجار فرش امریکاست، از ثبات بالایی برخوردار و دارای ۷۵ طیف رنگی است. این رنگ به هیچ عنوان پخش نمی­ شود اما از نظر هزینه بسیار گران و به دلایل انحصاری بودنش در دسترس نمی­یاشد. حلال این رنگ الکل و آب است و بعد از خشک شدن به هیچ وجه پاک نمی شود"تحقیق میدانی، یوسفی بهرامی، ۱۳۹۲".
امروزه بیشتر برای رفع عیوبی مانند دورنگی از روش رنگ برداری قسمت تیره استفاده می­ کنند، یعنی اگر قالی دارای دو رنگی بود نمی توان قسمت روشن را تیره کرد زیرا ثبات و رنگ همانندی آن به سختی به دست می ­آید، اما اگر قسمت تیره قالی را در نظر گرفته و رنگ برداری کنند می­توان به شید قسمت روشن رنگ نزدیک شد"تحقیق میدانی، زمانی، ۱۳۹۲". هم اکنون برای عیوب رنگی تابلو فرش از اسید استفاده می­ کنند و سپس با ماژیک انیمیشن رفع ایراد می­ کنند"تحقیق میدانی، ژوله، ۱۳۹۲". در حال حاضر توسط رنگ های شیمیایی و مواد شیمیایی این عیوب رفع می­ شود که روشی استاندارد نیست. در این پژوهش سعی بر آن شده تا با بررسی امکان ساخت دستگاهی برای رنگرزی قالی­های مرمتی معاصر گامی جهت ارتقاء این روش و کمتر کردن تقلب در این هنر اصیل ایرانی برداشته شود.
فصل سوم روش تحقیق
۳-۱ مواد و تجهیزات مورد نیاز
- نخ پشمی خامه قالی با نمره متریک نخ ۴/۱۶ لا ، چله ۹/۲۰ لا پنبه، پود ضخیم انگلیسی ۸/۱۰ لا، پود نازک با ۲/۲۰ لا.
- قالی خام لول باف تهیه شده از نخ پرز بدون رنگ، بدون طرح، نخ چله و پود پنبه، رجشمار ۵۰٫