وبلاگ

طبق آمار سازمان تجارت جهانی در سال ۲۰۱۱ درآمد کلی حاصل از تولید و فروش دوچرخه چیزی نزدیک به ۶۱ میلیارد دلار و تعداد دوچرخه های به فروش رسیده هم ۱۳۰میلیون دستگاه بوده است .تعداد کل دوچرخه های موجود در جهان بیش از ۱ میلیارد دستگاه است که می توان گفت به ازای هر ۶ نفر جمعیت ۱ دستگاه دوچرخه وجود دارد که هنوز کمبود زیادی در این زمینه وجود دارد(همان,۶۵).
دوچرخه امروز در کشورهای مختلف بسته به نوع فرهنگ و سطح درآمد کشورهای مختلف جایگاه و نقش های متفاوتی دارد. در اغلب کشورهای پیشرفته و با سطح بالای درآمد نه تنها دوچرخه یک وسیله حمل و نقل شهری و بین شهری است بلکه وسیله ای برای حفظ سلامت فردی و روحی اجتماعی است و علارغم وجود سیستم حمل و نقل کارآمد و پیشرفته و وجود تعداد زیاد خودروهای شخصی فقط به علت رشدیافتگی فرهنگ فردی و عمومی بالای شهروندان و تمایل بالای افراد به استفاده از دوچرخه این وسیله هنوز نقش مهمی درسیستم حمل و نقل ایفا می کند. در کنار این نقش ابزاری دوچرخه نقش کاربردی در شکل دهی به سفر های کوتاه و تفریحات و گردش های فردی گروهی و خانوادگی پیدا کرده است (خسروی،۱۳۸۷،۶۵).

رویکرد و نقش دوچرخه در دیگر کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه تحت تأثیر فضای جهان سومی به حاشیه رانده شده است و وسیله ای است برای افراد فقیر که توانایی خرید و نگهداری خودرو و هزینه سوخت آن را ندارند (همان،۶۶).
۲-۷-۴-جایگاه و پیشینه دوچرخه در ایران
ورود دوچرخه به ایران قبل از جنگ جهانی دوم شروع شد. ولی به لحاظ محدود بودن تعداد آن، وسیله گران قیمتی بود که تنها عده ای محدود می توانستند از آن استفاده کنند.دوچرخه در ایران به جزء مقطع کوتاهی آن هم در بدو ورود، به عنوان وسیله ای تجملی و تفریحی مفهوم نداشت و همواره وسیله ای برای حمل و نقل و انجام کار و فعالیت در سطح شهر های کشور به ویژه آنهایی که در مناطق مرکزی کشور واقع شده اند (به خاطر مسطح بودن مناطق) مانند اصفهان، کاشان و یزد محسوب می شد. بعد از جنگ جهانی دوم واردات دوچرخه افزایش یافت و قیمت آن نیز کاهش یافت (ساعد،۱۳۸۷،۸۹).
طبق آمار غیر رسمی و تخمینی تعداد دوچرخه های موجود در ایران چیزی کمتر از ۱۰ میلیون دستگاه بصورت خوشبینانه و حداقل۶ میلیون دستگاه درحالت بدبینانه است که می توان گفت تقریبا به ازای هر ۷ الی ۱۰ نفر فقط یک دستگاه دوچرخه وجود داردکه خود نشان دهنده عدم توجه خانواده ها و جامعه ایرانی به دوچرخه بعنوان یک وسیله نقلیه سالم و ارزان و فقر فرهنگی شدید در این زمینه است. صنعت تولید و فروش دوچرخه در ایران دچار فراز و نشیب های فراوان بوده و متأسفانه چند کارخانه فعال در زمینه تولید دوچرخه هم در سال های اخیر به علت بی اقبالی جامعه به دوچرخه و علل خصوص دوچرخه های ساخت داخل که از طراحی روز بهره مند نبوده اند به مرز ورشکستگی رسیده و فعالیتشان متوقف شده است. تولید و استفاده از دوچرخه در ایران به هیچ وجه با استانداردهای جهانی تطبیق نمی کند به طوری که امروزه ایران در تولید خودرو جایگاه ۱۳ جهانی را داراست و هر سال بیش از یک میلیون خودرو تولید می کند اما جایگاه ایران در تولید دوچرخه رتبه ۱۰۰ جهانی است (میرابوالقاسمی،۱۳۸۷،۲۴).
هزینه های پایین خرید استفاده و نگهداری دوچرخه و سرعت بالای دوچرخه و آسانی استفاده از دوچرخه و عدم نیاز به آموزش استفاده از آن همگی از عواملی بودند که استفاده از دوچرخه را در شهرهایی همچون یزد و اصفهان و کاشان را شایع ساختند به طوری که اصفهان را به علت کثرت دوچرخه هایش لقب شهر دوچرخه ها دادند (مختاری،۱۳۸۷،۶).
با رشد سریع تعداد اتومبیل در اوایل دهه ۱۳۵۰ و نبود ایمنی و امنیت کامل برای دوچرخه سواران، و کم توجهی مسولان در برنامه ریزی سطوح مختلف کشور، موجب کاهش اهمیت دوچرخه بعنوان یک وسیله نقلیه گردید. در حال حاضر دوچرخه معمولأ در مواردی مورد استفاده قرار می گیرد که شخص دسترسی به وسایط نقلیه به ویژه اتومبیل و موتورسیکلت نداشته و این امر مغایر با تشخص اجتماعی فرد به شمار می رود و با وجود چنین ذهنیتی استفاده از دوچرخه به قشر خاصی محدود شده است. علی رغم اینکه در بسیاری از شهرهای مهم جهان مسیرهای ویژه دوچرخه و پیاده پیش بینی شده است، ولی در اکثر خیابان ها در شهرهای ایران،گسترش تعداد اتومبیل ها، افزایش سرعت تردد شهری، عدم توجه به نقش فضاهای تعاملی و فضاهای انسان گرا موجب کاهش جدید استفاده از این وسیله نقلیه پاک شده است. این در حالی است که در سالهای اخیر با افزایش قیمت سوخت و رشد فزاینده آلودگی های زیست محیطی، فعالیتهای پراکنده ای در این زمینه در برخی از شهرها انجام شده است (همان،۸-۷).
در سند چشم انداز توسعه ۲۰ ساله، باید ۲۰ درصد حمل و نقل عمومی کشور را دوچرخه ها پوشش بدهند تا هم در مصرف سوخت صرفه جویی شود و هم با کاهش سفرهای کوتاه درون شهری، آلودگی هوا کم شود و نشان حمل و نقل پاک بر سینه ایران بنشیند (محرم زاده,۱۳۸۵, ۴۵)
۲-۷-۵- جایگاه و پیشینه دوچرخه درکشور هلند
کشور هلند کشوری کوچک در عرض های شمالی اروپای غربی است.نام هلندHolland)) به معنای سرزمین چاله ها و گودال های آبگیر است.کشور هلند یکی از کشورهای کوچک قاره اروپا و جهان است و مساحت کل آن ۴۱۵۶۸ کیلومتر مربع است(صادقی،۱۳۸۹،۵۲).
کشور هلند به لحاظ وسعت رتبه ۱۳۵ را در بین کشور های جهان دارد، درمقایسه با وسعت ایران هلند ۳۵ برابر از ایران کوچک تر است.کشور هلند با آنکه مساحت کمی دارد ولی جمعیت آن بیش از ۱۶ میلیون است که باعث بالا رفتن تراکم نسبی جمعیتی این کشور شده است به طوری که هلند به لحاظ جمعیتی و تراکمی به ترتیب رتبه های ۶۱ جهان و ۲۴ جهان را با تراکم ۴۰۵ نفر در هر کیلومتر مربع را به خود اختصاص داده است. کشور هلند به علت واقع شدن در عرض های شمالی تر نسبت به ایران دارای آب و هوایی معتدل سرد است و تعداد روزهای یخبندان آن نزدیک به ۹۰ روز در سال است.
به علت صاف و مسطح بودن سطح کل کشور هلند و پایین بودن ارتفاع این کشور از سطح دریا تقریباً شیب نسبی این سرزمین صفر یا ناچیز است که خود عاملی تعیین کننده در سبک زندگی مردمان این کشور بازی می کند. عوامل دیگری چون تراکم بالای جمعیتی و نزدیکی مناطق مسکونی به یکدیگر در کنار دلایل اقتصادی مانند نبود منابع زیرزمینی سوخت های فسیلی در روش زندگی، معیشت و حمل و نقل آنها تأثیر بسیار زیادی داشته است. با بررسی تاریخ کشور هلند شاهدیم که از بدو اختراع دوچرخه در اروپا مردم کشور کوچک هلند از آن استقبال زیادی کردند به طوری که از اواخر قرن نوزدهم میلادی تعداد دوچرخه ها به اندازه ای زیاد شد که در سال ۱۸۸۳ انجمن دوچرخه سواران توانست برای جلوگیری از برخورد دوچرخه سواران با اسب و درشکه و عابران شهرداری ها را ترغیب به ایجاد فضایی اختصاصی برای عبور دوچرخه ها در شهرهای بزرگی همچون آمستردام و اوترخت^[۴۰] کنند. اولین و قدیمی ترین مسیر سبز راه مختص دوچرخه در سال ۱۸۸۳ در شهر اوترخت ساخته شد که به نام “Maliebaan-fietspad” نام گذاری شده است و تا همین امروز از آن برای عبور و مرور استفاده می شود. نوع درخت کاری و عرض معبر این مسیر شباهت زیادی به مسیرهای دوچرخه سواری است که حدود۵۰ سال بعد در ایران و شهر اصفهان در خیابان چهارباغ عباسی و چهارباغ خواجو ساخته شدند. به وجود آمدن چنین مسیرهایی و گران بودن قیمت خودرو و عدم وجود منابع سوخت های فسیلی در کشور هلند که باعث بالا بودن قیمت بنزین در این کشور شد همگی دست به دست هم داده اند و باعث ایجاد فرهنگی خاص که هم در جنبه شخصی و هم اجتماعی جایگاه خاصی برای دوچرخه قائل است گردید (رنجبریان و همکاران، ۱۳۷۹،۶۸).
با شروع بحران نفتی دهه ۱۹۷۰ استفاده از دوچرخه دلایل محکم اقتصادی و سیاسی نیز پیدا کرد به طوری که با رکوردشکنی قیمت نفت در سال ۱۹۷۳ دولت هلند برنامه راهبردی ساخت و توسعه زیربناهای دوچرخه سواری را به طور رسمی تصویب کرد. این برنامه با نام"National cycle path master plan” با بودجه ای بیش از ۵۰ میلیون دلار انجام گردید و با ایجاد یک سلسله راه های مواصلاتی استاندارد در سرتاسر کشور هلند و با دادن اولویت به دوچرخه سواران پایه های امپراطوری دوچرخه ها را در هلند ایجاد نمود (استراتن،۲۰۰۸،۴۲).
کشور هلند دارای بالاترین شاخص سرانه دوست دار دوچرخه و پذیرش دوچرخه^[۴۱] در جهان است. این بدان معناست که فرهنگ دوچرخه سواری و احترام به حقوق دوچرخه سواران در معابر عمومی توسط رانندگان وسایل نقلیه موتوری هم به صورت عرف پذیرفته اجتماعی درآمده و هم اینکه در بخش قانون گذاری کشور هلند از کاربران دوچرخه حمایت جدی گردیده است. در قوانین شهرسازی کشور هلند فضای عبور و مرور دوچرخه سواران در نظر گرفته شده است به طوری که در کشور هلند تقریبأ در تمامی جاده های شهری و برون شهری سبز راه ها یا مسیرهای اختصاصی برای عبور دوچرخه سواران وجود دارد (جی,ایوان^[۴۲]،۲۰۰۲،۱۵۴).
طبق آمار ارائه شده از سوی دولت هلند و وزارت حمل و نقل آن بیش از ۱۹ میلیون دستگاه دوچرخه در هلند وجود دارد که ۳ میلیون دستگاه آن از جمعیت کشور هلند بیشتر است. اهمیت دوچرخه در زندگی و فرهنگ کشور هلند بسیار بالاست به نحوی که در این کشور پارکینگ های مملو از دوچرخه و مشاهده همه گروه های سنی از پیر تا خردسال بر روی دوچرخه این نکته را در ذهن ایجاد می کند که دوچرخه جز لاینفک زندگی مردم هلند بوده و هست.
در سال های دهه ۱۹۸۰ با بالا رفتن تعداد گردشگران در سطح جهان تلاش کشورهای مختلف برای جذب درآمد های گردشگری هم افزایش پیدا کرد در این میان هم مسأله ایجاد یک علامت تجاری گردشگری ملی برای هر کشور که بتواند آن کشور را از دیگر کشورها متمایز کند نیز به وجود آمد.در این میان هر کشوری سعی داشت تا در تبلیغات گردشگری خود آنچه را که در آن کشور به لحاظ جذب گردشگر مهم تر و جذاب تر به نظر می رسید را برای این گونه علامت ها^[۴۳] برگزیند )لودو فن^[۴۴] در فنگن^[۴۵]،۲۰۰۵،۷۵).
در این میان کشور هلند هم علامت “دوچرخه، گل و سبزیجات تازه، لباس های رسمی” را برگزید که به علت تعداد بالای دوچرخه و محبوبیت آن در این کشور به یکی از جاذبه های گردشگری در این کشور بدل گردید. در سال ۱۹۹۰ میلادی مرکز ملی تحقیقات بر روی دوچرخه در شهر روتردام هلند ایجاد گردید که وظیفه آن هدایت فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه دوچرخه سواری است.
امروزه بیش از ۴۰% شهروندان هلندی بصورت روزمره از دوچرخه استفاده میکنند و بیش از نیمی از گردشگرانی که از کشور هلند بازدید می کنند با دوچرخه دراین کشور به گشت و گذار می پردازند که بخشی با بهره گرفتن از سیستم یکپارچه اشتراک دوچرخه^[۴۶] و با کرایه کردن دوچرخه از مناطق مختلف بازدید می کنند و بخش دیگری هم از افراد با شرکت در تورهای دوچرخه سواری از امکانات موجود استفاده می کنند. (www.cycleholand.nl).
شکل(۲-۷) دلایل عمده گرایش مردم هلند به استفاده از دوچرخه
۲-۷-۶-سابقه تاریخی و جایگاه دوچرخه در شهر اصفهان
شهر اصفهان به شهر دوچرخه ها و دوچرخه سواری در گذشته معروف بوده است که از دلایل آن وجود کارگران زیادی بوده که به کارخانه های ریسندگی و بافندگی می رفته اند، وجود بازارها، بازاریان، شاگردان بازار،کارگاههای تولیدی در قسمت های مختلف مرکزی شهر و وجود کوچه های تنگ و باریک موجب شده که وسیله نقلیه اکثر آنها دوچرخه باشد. اما استفاده از دوچرخه با توجه به اینکه رشد جمعیت و همچنین استفاده از اتومبیل و خیابان کشی ها به صورت امروزی نبوده است بنابراین مردم از کنار همان مسیرهای خیابان و مسیرهای پیاده رو برای دوچرخه سواری استفاده می نموده اند (مجتهدی،۱۳۷۹, ۴۵).
از طرف دیگر اصفهان اولین شهر کشور از نظر توانمندی های گردشگری، دومین شهر صنعتی ایران و سومین مادر شهر کشور از نظر جمعیت به شمار می آید. از نظر جغرافیایی در محدوده ایران مرکزی، در ناحیه بیابانی و نیمه بیابانی قرار گرفته است. شهر اصفهان دارای دو محور طبیعی و فرهنگی است که اساس استخوان بندی شهر را تشکیل می دهد. زاینده رود در جهت غربی- شرقی به عنوان محور طبیعی و چهارباغ در جهت شمالی - جنوبی، به عنوان محوری فرهنگی و مصنوعی محسوب می شوند (زنگی آبادی رخشانی نسب، ۱۰۵,۱۳۸۸).
اصفهان دارای قدیمی ترین مسیر مخصوص رفت و آمد دوچرخه در ایران است و اولین شهری در ایران محسوب می گردد که دارای چندین کیلومتر سبزراه مخصوص دوچرخه بوده است که کماکان هم ۶ کیلومتر از این مسیر در سطح شهر موجود و قابل استفاده می باشند. با همه این احوال در سالهای اخیر با رشد تردد خودرو، این فرهنگ استفاده از دوچرخه به حاشیه رانده شده است، وضعیت توپوگرافی مناسب، آب و هوای معتدل و ساختار فرهنگی شهر اصفهان از عوامل گسترش فرهنگ دوچرخه سواری در دهه های گذشته بوده است .
بررسی های آماری نشان می دهد که سهم دوچرخه در سفرهای شهری امروز شهروندان شهر اصفهان، حدود ۸٫۳۷ در صد از کل سفرهاست. در حالی که این نسبت در دهه ۶۰ حدود ۱۵٫۴ درصد بوده است. اگر چه در طی ۵ سال گذشته، فعالیتهای نسبتاً مطلوبی در شهر اصفهان توسط سازمانهای متولی حمل و نقل شهری در راستای ارتقای جایگاه فرهنگ شهروندی و انسانی تر کردن فضاهای شهری صورت گرفته، اما باید اذعان کرد که این اقدامات کافی نبوده و باید به شکل جامع تری به این موضوع پرداخته شود. چرا که در حال حاضر برای شهر زیبای اصفهان، هر روز طرح شریانی جدیدی طراحی می شود بدون آنکه در امر طراحی خیابان ها به مسیرهای ویژه دوچرخه یا عابر پیاده توجه گردد. شهر اصفهان بدلیل مکانیابی نامناسب مراکز صنعتی، دارای آلودگی بیش از حد هواست. بنابر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، اصفهان دومین شهر آلوده ایران بعد از تهران است. وضعیت اقلیمی اصفهان نیز به گونه ای است که براساس اعلام سازمان هواشناسی، هوا در طول ۲۰۰ روز از سال حالت ایستایی دارد. همچنین پدیده وارونگی به هنگام آغاز فصول سرد، سبب سکون هوا و عدم تخلیه آلاینده های زیست محیطی در بالای شهر می شود (اذانی،۴۵,۱۳۸۱).
با توجه به اینکه دوچرخه وسیله ای است که با نیروی مستقیم دوچرخه سوار حرکت می کند، بنابراین در برابر شیب های بالا بسیار حساس است. حداکثر شیبی که دوچرخه سوار می تواند تعادل را درآن حفظ کند، شیب ۱۵درصدی است. شرایط جلگه ای شهر اصفهان این مکان را برای دوچرخه سواران فراهم آورده است، و اختلاف شیب در آن به ۵ درصد می رسد. الگوی کاربری زمین و به همان اندازه بزرگی و شکل منطقه شهری در انتخاب شیوه انجام سفر موثرند. در شهرهای بزرگ معمولاً تفاوت بین منطقه های مختلف شهر به عنوان مسکونی،خرید و یا اشتغال متمایزتر و فواصل بین آنها بیشتر است، استفاده از دوچرخه به طور کامل و یا حتی بصورت جزئی در انجام سفر با اشکال مواجه خواهد بود (معتمدی،۱۳۸۹،۱۵).
سهم استفاده از دوچرخه در شهر اصفهان از بدو ورود این وسیله به سیسمت نقلیه شهری دچار فراز و نشیب های بسیاری گردیده است,به نحوی که در روزگار اوج استقبال از دوچرخه در طول دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ دوچرخه سهمی نزدیک به ۶۰% از کل سفرهای انجام شده شهری را به خود اختصاص می داد که تا به امروز با گذر زمان هر روز از این سهم کاسته شده است. نمودار شماره(۲-۱) سهم دوچرخه از کل سفرهای شهر اصفهان را در سال ۱۳۹۰ نشان می دهد.
نمودار(۲-۱ )سهم دوچرخه از کل سفر های شهر اصفهان
۲-۷-۷-سابقه تاریخی و جایگاه دوچرخه در شهرآمستردام
شهر آمستردام با جمعیت بیش از یک میلیون و دویصد هزار نفر به عنوان پایتخت سیاسی کشور هلند پرجمعیت ترین شهر این کشور است و به علت کثرت تعداد دوچرخه هایش به پایتخت دوچرخه سوارن جهان معروف شده است. میزان سهم استفاده از دوچرخه در کل سفرهای روزانه در شهر آمستردام امروزه بیش از ۴۰% است.یکی از مهم ترین عوامل تأثیر گذار بر روی میزان تمایل بالای مردم آمستردام به استفاده از دوچرخه و در نتیجه شکل گرفتن گردشگری با دوچرخه سیاست های دولت هلند در یک برنامه ریزی بلند مدت استراتژیک بوده است. اوج این گونه سیاست گذاری ها مربوط به دهه ۱۹۷۰ میلادی و همزمان با بالا گرفتن بحران جهانی نفت بوده است که یک پروژه ملی در سطح وسیع اجرا شده است.ایجاد مسیرهای مخصوص دوچرخه سواران یا همان سبز راه ها، اولویت بخشی به دوچرخه سواران در سیستم حمل و نقل درون شهری و ایجاد فضاهای تعاملی در جهت استفاده بیشتر از دوچرخه از نمونه سیاست گذاری های کلان دولت هلند در این زمینه بوده است. دولت هلند در زمینه سیاست گذاری های حمایتی از دوچرخه سواران با دادن یارانه برای ساخت راه هایی که فضای مخصوص و جداسازی شده ^[۴۷] و تشویق تولید کنندگان محلی به ساخت دوچرخه نقش سازنده ای در تحولات کارآمد در جهت تبدیل این کشور به محبوب ترین کشور جهان برای دوچرخه سواران داشته است.(www.Amsterdam.nl)
استفاده از دوچرخه در آمستردام به بخشی از فرهنگ عمومی ویکی از جاذبه های گردشگری در این شهر بدل شده است. از برنامه های اجرا شده توسط شهرداری آمستردام و بخش خصوصی برای رونق گردشگری با دوچرخه می توان به راه اندازی سیستم فراگیر اجاره دوچرخه^[۴۸] اشاره کرد که سیستمی بسیار کارآمد و فعال در زمینه حمل و نقل است.
دولت هلند برای ساماندهی تعداد بالای دوچرخه های پارک شده در مرکز شهر آمستردام و بالا بردن امنیت دوچرخه ها با ایجاد پارکینگ های دوچرخه اتوماتیک و رایگان شبانه روزی به این وضعیت رسیدگی کرده است. احداث پارکینگ های اتوماتیک در چند طبقه در مراکز شلوغ شهر ها با حق استفاده رایگان، تعبیه فضای مخصوص قرار دادن دوچرخه در اتوبوس های شهری و برون شهری، محلی برای قرار دادن دوچرخه ها در درون واگن قطار،تراموا و مترو و طراحی و ساخت دوچرخه های تاشو^[۴۹] و انواع دیگر دوچرخه برقی و هیبریدی یا ترکیبی را می توان از دیگر حمایت های مستقیم دولت و غیر مستقیم از دوچرخه سواری در هلند دانست (همان وب سایت).
نمودار(۲-۲ )سهم دوچرخه از کل سفر های شهر آمستردام
۲-۸-ورود دوچرخه به عنوان یک وسیله نقلیه تفریحی به صنعت گردشگری
اولین حرکت در جهت بازاریابی و فرهنگ سازی برای گردشگری با دوچرخه مربوط به سال ۱۸۷۸ است که با تأسیس اولین باشگاه دوچرخه سواری^[۵۰] که به اختصار به آنها “CTC” گفته می شود در کشور انگلستان و ایرلند شمالی شروع به کار کرد. گروهی از دوچرخه سواران علاقه مند به سفرهای گروهی با تأسیس باشگاهی برای دور هم جمع شدن و صحبت پیرامون موضوعات مربوط به دوچرخه و با برنامه ریزی سفرهای کوتاه و بلند مدت، داخلی و خارجی اولین گردشگرانی بودند که دوچرخه را به عنوان وسیله ای برای سفر انتخاب کردند و در اصل می توان اعضای باشگاه دوچرخه سواری ملی انگلستان را پایه گذاران اولیه گردشگری با دوچرخه نامید (مجله گردشگری با دوچرخه،۲۰۰۸،۱۲۴).
پیشرفت علوم و صنایع مختلف در رونق گرفتن گردشگری با دوچرخه تأثیرات مختلفی داشتند برای نمونه پیشرفت صنعت خودروسازی و بالا رفتن سطح سرعت وکیفیت خودروها و جاده ها باعث به حاشیه رانده شدن دوچرخه ها در سرتاسر جهان گردید، از طرف دیگر گسترش خیابان ها و جاده ها به نفع خودروها و حذف یا نادیده گرفتن دوچرخه ها هم باعث کاهش توجه به دوچرخه گردید ولی بعضی وقایع تاریخی که بیشتر ریشه های سیاسی و اقتصادی و علمی داشتند در این میان بعضی معادلات را بر هم زد. از این جمله رخدادها می توان به آثار مخرب جنگ جهانی بر اقتصاد و حمل و نقل در اروپا اشاره کرد که با بالا رفتن قیمت سوخت و کمبود آن به علت جنگ دوباره مردم تمایل زیادی به استفاده از دوچرخه پیدا کردند.
با به وجود آمدن باشگاه های ورزشی گردشگری بعد از اتمام جنگ در کشورهای اروپایی و برگزاری سالانه و به صورت منظم تورهای دوچرخه سواری در سرتاسر اروپا که در فرهنگ سازی در زمینه استفاده از دوچرخه تأثیرات شگرفی داشت با آنکه دوباره خودروهای سریع و مدرن پا به عرصه جاده ها نهادند این بار دوچرخه سواری با دلایل محکم تری جایگاه خود را حفظ کرد اول آنکه به ورزشی شناخته شده در سرتاسر جهان بدل شده بود و افراد برای حفظ سلامت و تندرستی خود تمایل بالایی به انجام آن پیدا کرده بودند. از این رو با آنکه بسیاری کشورها مانند هلند برنامه های ساخت سبز راه های^[۵۱] مخصوص دوچرخه سواری را به حال خود رها کرده بودند دوباره دست به مطالعه برای گسترش مسیرهای جدید و امکانات مورد نیاز گردشگران کردند (بروس پریدو،۲۰۱۰،۱۲).

شکل(۲-۸)نشان باشگاه دوچرخه سواری و علایم تجاری باشگاه ctc
۲-۹-تعریف گردشگری با دوچرخه (سایکل توریسم) ^[۵۲]
کلیه سفرهای انجام شده توسط دوچرخه در محیط های شهری و غیر شهری با اهدافی همچون فراغت , ورزش ,حفظ سلامتی و تناسب اندام که کلیه طول مسیر یا بخش عمده آن با بهره گرفتن از دوچرخه انجام شود را گردشگری با دوچرخه می نامند (سباستین استراتن,۲۰۰۸, ۶۸)
هرچند ظاهر دوچرخه برای همه یک دستگاه مکانیکی با ساختاری ساده را تداعی می کند اما همین وسیله نقلیه به ظاهر ساده گام به گام با پیشرفت انواع فناوری های بشر در حال حرکت است. جهانگردی امروز به همراه مجموعه ای از تمایلات، حرکت، دسترسی یافتن به امکانات و توانایی های مالی، مسافرت توده ها را امکان پذیر ساخت. در حالی که عصر جدیدی از جهانگردی آغاز شده است گردشگری با دوچرخه سیر تکاملی خود را می پیماید. پیشرفت های اقتصادی و مالی، پیشرفت های فناوری و نوآوری ها، مسائل مربوط به محیط زیست از عواملی هستند که بر روی گردشگری با دوچرخه تاثیر می گذارند (سیمون سابایا^[۵۳],۲۰۰۸،۱۹).
با آنکه در گذشته گردشگری با دوچرخه بخش کوچکی از بازار جهانی گونه های گردشگری را تشکیل می داد به طوری که در اغلب سیاست گذاری های گردشگری در اغلب کشورهای گردشگرپذیر جهان از آن به یک فعالیت هیجانی و تفریحی با اهمیت پایین نگریسته می شد حتی با نام یک خرده بازار در صنعت گردشگری با اهداف خاص^[۵۴] برای افراد محدودی به حساب می آمد. اما با رشد سریع این نوع گردشگری که می توان آن را در میان یکی از سریع ترین بخش های در حال رشد صنعت گردشگری تلقی کرد. از این رو سازمان جهانی گردشگری ,گردشگری با دوچرخه را به عنوان یک نوع از گردشگری نوین پذیرفته است از این رو دیگر این رشته از گردشگری ناشناخته و کم اهمیت تلقی نمی گردد (گریندا^[۵۵]،۲۰۰۷،۱۲).
گردشگری با دوچرخه از انواع گردشگری فعال یا به اصطلاح گردشگری همراه با فعالیت بالاست^[۵۶]. از خصوصیات گردشگری همراه با فعالیت این است که امروزه همه گردشگران به دنبال آن هستند که با انجام فعالیت ها و جنب و جوش فیزیکی و مصرف انرژی همراه باشد به طوری که به متابولیسم و سوخت ساز مواد زاید اشباع شده در بدن افراد به علت کم تحرکی حاصل از سبک زندگی ماشینی کمک کند.امروزه گردشگران به دنبال حفظ تناسب اندام هستند، شیوع بیماری های گوارشی، قلبی و بالا رفتن میزان ابتلا به سرطان گردشگران را به افزایش فعالیت های لذت بخشی همچون دوچرخه سواری در حین سفر ترغیب کرده است (کرمی،۱۳۸۹،۱۵۲).
در تعاریف جدیدی که از گردشگری با دوچرخه انجام گردیده است لفظ گردشگری با دوچرخه^[۵۷] و گردشگری در اوقات فراغت تفریحی^[۵۸] دارای تفاوت هایی است .از آنجایی که واژه گردشگر به فردی تلقی می گردد که حداقل با طی مسافتی به طول ۳ ساعت با خودرو به مکانی خارج از محل اقامت دایمی خود سفر کند از این رو برای افرادی که با دوچرخه در شهر یا محل سکونت خود دست به گردشگری می زنند بهتر است از لفظ گردشگری تفریحی اوقات فراغت استفاده کرد (گیبسون ^[۵۹]،۱۹۹۸،۴۹).

۲

تنوع خدمات

۷۳۲/۰

۳

ارتباط با مشتری

۷۹۲/۰

۴

ویژگی‌های کارکردی

۷۸۱/۰

۵

تصویر برند

۹۰۷/۰

کل

۸۱۵/۰

باتوجه به جدول فوق مشاهده می‌شود که برای تمام عوامل پرسشنامه مقدار آلفای کرونباخ بالاتر از۷/۰ است که بیانگر ثبات درونی داده‌های پرسشنامه است. مقدار آلفای کرونباخ برای کل مقیاس نیز عدد ۸۱۵/۰ را نشان می‌دهد که مقدار مطلوبی است و می‌توان تجزیه و تحلیل‌های آماری برای آزمون فرضیات تحقیق را با بهره گرفتن از همین داده‌ها انجام داد.

۳-۷ روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها
در این پژوهش برای تحلیل داده‌های جمع آوری شده از آمار تحلیلی به دو صورت آمار توصیفی و استنباطی استفاده می‌شود. در ابتدا با بهره گرفتن از آمار توصیفی شناختی از وضعیت و ویژگی‌های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان حاصل می شود. سپس تحلیل عاملی انجام می‌گیرد و برای آزمون فرضیه‌ها و بررسی روابط علی بین متغیرهای موجود در مدل تحلیلی تحقیق(به صورت تحلیل مسیر) پرداخته می شود که برای این کار از مدل معادلات ساختاری با بهره گرفتن از نرم‌افزار AMOS Graphic ویرایش ۲۲ استفاده می‌کنیم.
۳-۷-۱ توصیف متغیرهای اصلی پژوهش
در بخش توصیفی پژوهش از روش های آماری توصیفی شامل جداول توزیع فروانی و نمودارهای مربوطه، شاخص های مرکزی میانگین، شاخص پراکندگی انحراف معیار و واریانس مربوط به پاسخ های ارائه شده توسط شرکت کنندگان در پژوهش بهره گرفته شد.
۳-۷-۲ آزمون K-S
از این آزمون برای بررسی نرمال بودن مشاهدات استفاده می کنیم. فرض کنید مشاهده iام را با  نمایش دهیم و فراوانی تجمعی مشاهده شده و فراوانی تجمعی مورد انتظار  را به ترتیب با  و  نمایش می دهیم. در این آزمون،در صورتیکه n مشاهده داشته باشیم،ابتدا برای هریک از مشاهدات  و  ،  ،را محاسبه می کنیم. سپس کمیت های زیر را محاسبه می کنیم:

حال فرض صفر و مقابل را به صورت زیر تعریف می‌کنیم:
فرض صفر:  (نرمال بودن مشاهدات)
فرض مقابل: داده‌ها نرمال نیستند.
حال اگر مقدار  بزرگ باشد، فرض  را رد می کنیم. (آمار کاربردی جان نتر و همکاران،ترجمه علی عمیدی).
در تحقیق حاضر و بررسی آزمون نرمال بودن داده‌ها که در فصل چهارم بیان شد و همچنین بررسی چولگی و کشیدگی متغیر‌ها نشان از عدم نرمال بودن تک متغیره و در نتیجه نرمال بودن چند متغیره است. هرچند که توزیع متغیرها توسط قضیه حد مرکزی نرمال تشخیص داده شد؛ اما به دلیل اهمیت مبحث نرمال بودن چند متغیره از روش خودگردان سازی (Bootstrap) در نرم‌افزار AMOS استفاده می‌کنیم.
◼ خودگردان‌سازی
از آنجا که در پژوهش حاضر مفروضه نرمال بودن چند متغیره برقرار نیست به منظور مقایسه مدل­های مختلف با داده ­های یکسان و نیز به منظور گزینش مناسب‌ترین آنها می­توان از خودگردان سازی استفاده نمود. خودگردان‌سازی به عنوان روشی که مبتنی بر بازنمونه گیری با جایگذاری ^[۶۴] از یک نمونه مورد مطالعه است(نمونه ای که فرض می‌شود معرف جامعه است)، در شرایطی که در آن مفروضه­ی نرمال بودن چند متغیره نقض شده است می ­تواند به برآورد دقیق‌تر پارامترها و خطای معیار مرتبط به آنها یاری رساند (قاسمی، ۱۳۹۲) .
روش مورد استفاده برای برآورد پارامترها و خودگردان‌سازی به منظور ارضای پیش‌فرض نرمال بودن چندمتغیره، استفاده از روش برآرود مجانبی ADF است (فربد، ۱۳۹۳).
روش ADF زمانی نتایج قابل قبولی ارائه می‌کند که حجم نمونه از ۱۰ برابر تعداد متغیرهای مشاهده شده (سوالات پرسشنامه) کمتر نباشد (فربد، ۱۳۹۳).
باتوجه به اینکه در پرسشنامه تعداد ۲۴ سوال مطرح شده است لذا حجم نمونه براساس مطالب فوق تعداد ۲۴۰ پرسشنامه می‌باشد که باتوجه به مقدار نمونه ۳۸۴ برای تحقیق حاضر ، این پیش‌فرض نیز برآورده شده است. لذا در گام‌های بعدی به منظور انجام تحلیل عاملی تاییدی CFA در روش معادلات ساختاری SEM می‌توان از داده‌های خودگردان شده بهره برد.
۳-۷-۳ معادلات ساختاری (SEM)
مدل یابی معادلات ساختاری، یک رویکرد آماری جامع برای آزمون فرضیه‌هایی درباره روابط بین متغیرهای مشاهده شده و پنهان است که گاه تحلیل ساختاری کواریانس یا مدل یابی علی نیز نامیده می‌شود. متغیر پنهان متغیری است که به طور مستقیم اندازه‌گیری نمی‌شود بلکه با بهره گرفتن از دو یا چند متغیر مشاهده شده در نقش معرف سنجش می‌شود. در تحقیق حاضر نیز به منظور عملیاتی کردن متغیرهای تحقیق، مانند رهبری مشارکت مدیران ارشد و … از معرف‌ها (ابعاد) آن استفاده می‌کنیم که در مدل یابی معادلات ساختاری آنها را متغیرهای مشاهده شده می‌نامیم و این متغیرها در پرسشنامه مطرح می شوند.
۳-۸-۳-۱ تحلیل عاملی تاییدی و اکتشافی
تحلیل عاملی اکتشافی روشی است که می‌تواند به منظور ساده‌سازی متغیرها مورد مطالعه براساس هم‌وابستگی بین آنها مورد استفاده قرار گیرد. این روش به طور سنتی برای کشف ساختار عمومی مجموعه‌ای از متغیرهای مشاهده شده و بدون تحمیل ساختار از پیش تعیین شده در آثار پژوهشی به کار برده می‌شود. در تحلیل عاملی اکتشافی محقق از قبل مفروضات خاصی را دنبال نمی‌کند. بلکه، درصدد تلخیص داده‌های مورد نظر در مجموعه کوچک‌تری از عامل‌هاست. در واقع تحلیل عاملی اکتشافی عمدتاً فرضیه ساز و تئوری ساز است (حافظی، ۱۳۸۸).
در مقایسه با تحلیل عاملی اکتشافی، تحلیل عاملی تاییدی زمانی بخوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد که مقداری اطلاعات و آگاهی در مورد سازه اصلی وجود دارد. محقق بر اساس دانش نظری، تحقیق تجربی یا هردو، ارتباط بین اندازه‌های مشاهده شده و عوامل اصلی پیشین را مفروض می‌گیرد و سپس این ساختار فرض شده را به طور آماری می‌آزماید (هومن، ۱۳۸۵).
بنابراین با توجه به مطالب فوق چون در تحقیق حاضر عوامل موثر بر تصویر برند بانک مسکن از طریق مطالعات پیشین و با بهره گرفتن از مبانی نظری تحقیق استخراج شده‌اند، بر همین اساس تحلیل عاملی مورد استفاده در این تحقیق، تحلیل عاملی تاییدی خواهد بود که این تحلیل‌ها بر روی داده‌های جمع‌ آوری شده در فصل چهارم مورد بررسی قرار گرفته اند.
۳-۸-۳-۲ تحلیل مسیر
تحلیل مسیر^[۶۵] یک رویکرد مدل‌سازی برای تبیین روابط بین متغیرهای مشاهده شده است. در رویکرد مدل‌سازی تحلیل مسیر فرض بر این است که متغیرهای مستقل هیچ گونه خطای اندازه‌گیری ندارند. در مقابل ممکن است که متغیرهای وابسته دارای خطای اندازه‌گیری باشند به‌گونه‌ای که این مساله در قالب مولفه‌های خطا در معادلات مدل در نظر گرفته شوند. گسترش روش‌های رگرسیون و در حقیقت کاربرد رگرسیون چند متغیری، در ارتباط با تدوین بارز مدل‌های علّی است. هدف آن برآوردهای کمی روابط علّی بین مجموعه‌ای از متغیرها است. روابط بین متغیرها در یک جهت جریان می‌یابد و به عنوان مسیرهای متمایزی در نظر گرفته می‌شود. مقاهیم عمده تحلیل مسیر در بهترین صورت از طریق ویژگی عمده آن یعنی نمودار مسیر^[۶۶] که پیوند علّی احتمالی بین متغیرها را آشکار می‌سازد تبیین می‌شود.
فرق اساسی تحلیل مسیر با تحلیل رگرسیونی این است که وابستگی یک متغیر (وابسته) به متغیرهای دیگر (مستقل) تنها در یک معادله بررسی می‌شود که همان معادله خط رگرسیون استاندارد شده می‌باشد. در صورتی که در تحلیل مسیر بتاهای محاسبه شده، ضرایب مسیری هستند که مجموعه معینی از متغیرهای مستقل را به متغیرهای وابسته وصل می‌کنند و در چند معادله بررسی می‌شوند. رگرسیون و ضرایب رگرسیونی صرفاً تاثیر مستقیم یک متغیر مستقل را بر یک متغیر وابسته نشان می‌دهند، در حالیکه تحلیل مسیر علاوه بر مشخص نمودن تاثیرات مستقیم متغیر مستقل (علت) بر روی متغیر وابسته (معلول) تاثیرات غیر مستقیم یک متغیر را بر دیگر متغیرهای وابسته نشان می‌دهد (هومن، ۱۳۸۸).
۳-۸-۳-۳ شاخص‌های نیکویی برازش

فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱- مقدمه
نتیجه گیری یکی از قسمت های مهم هر پژوهش می باشد . چرا که تمام نتایج پژوهش در این قسمت به تقصیل مورد بحث قرار می گیرد . در واقع پژوهشگر در این فصل درصدد است تا نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها در فصل چهارم مورد توجه قرار داده و از این طریق با کسب نتایج روشن به ارائه راهکارها و پیشنهادات مهم و ارزنده بپردازد . از این رو در این فصل ارائه خلاصه ای از عملیات انجام شده در قصل های گذشته ،به نتایج حاصل از فرضیه های اماری پرداخته خواهد شد . پس از ان محدودیت های پژوهش مورد توجه قرار گرفته است و در نهایت ضمن ارائه پیشنهادات کاربردی چند پیشنهاد نیز به پژوهشگران اینده ارائه گردیده است .
۵-۲- خلاصه پژوهش
به طور کلی هدف این پژوهش بررسی تاثیر کیفیت زندگی کاری بر مشتری مداری می باشد . از این رو چارچوب کلی فصل های این پژوهش در راستای تبیین این موضوع به شکل اصولی و نظام مند بوده است . به این صورت که در فصل اول به بیان مسئله پژوهش ، ضرورت و اهمیت پژوهش ، فرضیه ها و اهداف پژوهش ، قلمرو پژوهش و در نهایت تعاریف واژه های کلیدی پژوهش ، کلیات مربوط به این پژوهش تشریح گردیده است .
فصل دوم پژوهش به ترتیب از مفاهیم مربوط به کیفیت زندگی کاری و مشتری مداری و پژوهش های پیشین ان تشکیل شده است .
در فصل سوم روش پژوهش استفاده شده مورد توجه قرار گرفته است . در ضمن جامعه اماری پژوهش ، نمونه آماری و شیوه نمونه گیری ، روش و ابزار گردآوری اطلاعات ، اجزای پرسشنامه و روایی و پایایی ابزار سنجش و روش تجزیه و تحلیل داده ها شرح داده شده است .
در فصل چهارم داده های بدست آمده در رابطه با هر پرسش، هدف یا فرضیه با کمک نرم افزار spss توصیف و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند .
در فصل حاضر نیز نتایج و یافته های حاصل از ازمون مدل و فرضیه های پژوهش مورد بحث قرار گرفتند که در بخش بعد ارائه خواهد شد . پس از ان به محدودیت های پژوهش اشاره شده و در نهایت پیشنهاداتی برای پژوهشگران اینده و مسئولین سازمان مربوطه و دیگر سازمان ها ارائه شده است .

۵-۳- نتیجه گیری بر اساس ازمون فرضیه های پژوهش
۵-۳-۱ نتایج ازمون فرضیه فرعی اول پژوهش ( بین پرداخت منصفانه و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین پرداخت منصفانه و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . همبستگی میان دو متغیر پرداخت منصفانه و مشتری مداری ۰٫۹۵ محاسبه شده و مقدار sig 0.00 می باشد ( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان پرداخت منصفانه حقوق و مزایا به کارکنان ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و از دیدگاه کارکنان هرچه پرداخت حقوق و مزایا منصفانه تر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۲ نتایج آزمون فرضیه فرعی دوم پژوهش ( بین محیط کاری ایمن و بهداشتی و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین محیط کاری ایمن و بهداشتی و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. ضریب همبستگی دو متغیر محیط کاری ایمن و بهداشتی و مشتری مداری ۰٫۹۳ و مقدار sig آن ۰٫۰۰ می باشد( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان ایمن و بهداشتی بودن محیط ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه محیط کاری کارکنان ایمن و بهداشتی تر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۳ نتایج آزمون فرضیه فرعی سوم پژوهش ( بین تامین فرصت رشد و امنیت مداوم ومشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین تامین فرصت رشد و امنیت مدام و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. همبستگی بین متغیرهای این فرضیه ۰٫۹۸ و مقدار sig برابر با ۰٫۰۰ می باشد( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان تامین فرصت رشد و امنیت مداوم برای کارکنان ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه میزان تامین فرصت رشد و امنیت مداوم برای کارکنان بیشتر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۴ نتایج آزمون فرضیه فرعی چهارم پژوهش ( بین قانون گرایی در سازمان و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین قانون گرایی در سازمان و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. همبستگی به دست آمده برای دو متغیر فرصت رشد و امنیت مداوم در سازمان و مشتری مداری ۰٫۹۷ می باشد. مقدار sig به دست آمده که برابر با ۰٫۰۰ می باشد( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت قانون گرایی در سازمان ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه قانون گرایی در سازمان بیشتر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۵ نتایج آزمون فرضیه فرعی پنجم پژوهش ( بین وابستگی اجتماعی زندگی کاری و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین وابستگی اجتماعی زندگی کاری و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. همبستگی بین دو متغیر این فرضیه ۰٫۹۶ می باشد و مقدار sig به دست آمده ۰٫۰۰ است ( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان وابستگی اجتماعی زندگی کاری کارکنان ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و از هرچه این وابستگی بیشتر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۶ نتایج آزمون فرضیه فرعی ششم پژوهش ( بین فضای کلی زندگی کاری و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین فضای کلی زندگی کارکنان و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . همبستگی به دست آمده برای دو فضای کلی زندگی کارکنان و مشتری مداری ۰٫۹۶ می باشد. مقدار sig به دست آمده که برابر با ۰٫۰۰ می باشد ( جدول ۴-۱۵) . همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که فضای کلی مناسب زندگی ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه فضای کلی زندگی کارکنان مناسب تر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۷ نتایج آزمون فرضیه فرعی هفتم پژوهش ( بین یکپارچگی و انسجام در سازمان و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین یکپارچگی و انسجام اجتماعی در سازمان و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. همبستگی دو متغیر یکپارچگی و انسجام در سازمان و مشتری مداری ۰٫۹۹ و مقدار sig آن ۰٫۰۰ می باشد( جدول ۴-۱۵). همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان یکپارچگی و انسجام اجتماعی کارکنان ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه میزان یکپارچگی و انسجام اجتماعی در بین کارکنان بیشتر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۳-۸ نتایج آزمون فرضیه فرعی هشتم پژوهش ( بین توسعه قابلیت های انسانی و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد . )
نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد بین توسعه قابلیت های انسانی و مشتری مداری رابطه معناداری وجود دارد. همبستگی بین دو متغیر این فرضیه ۰٫۹۹ می باشد و مقدار sig به دست آمده ۰٫۰۰ است ( جدول ۴-۱۵) . همبستگی در بین دو متغیر مذکور ، از نوع مستقیم (مثبت) می باشد . در نتیجه می توان گفت که میزان امکان توسعه قابلیت های انسانی ، مشتری مداری در سازمان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار میدهد و هرچه امکان توسعه قابلیت های انسانی برای کارکنان بیشتر باشد ، مشتری مداری به طرف مثبت سیر میکند .
۵-۵- نتیجه گیری نهایی
در این پژوهش ارتباط بین کیفیت زندگی کاری و مشتری مداری در بین کارکنان بانک ملت مورد بررسی قرار گرفت . از ان جائی که کیفیت زندگی کاری از موضوعات مهم در حوزه مدیریت منابع انسانی می باشد ، و از طرفی نقش منابع انسانی در مباحث مربوط به رویکرد مشتری در سازمان های خدماتی بر کسی پوشیده نیست لذا نظریات متفاوتی در این خصوص ابراز شده که در این پژوهش برخی از فاکتورهای موثر بر کیفیت زندگی کارکنان و رابطه هر یک از ان ها با مشتری مداری مورد ارزیابی قرار گرفته و فرضیات مربوط به تحقیق بر اساس ان ها استوار گردیده است . به طور خلاصه نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد بین کیفیت زندگی کاری کارکنان و مشتری مداری ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد . کارکنان با احساس رضایت از جنبه های شغلی خود ، سازمان را در دستیابی به اهداف خود که کسب رضایت مشتری از مهمترین اهداف هر سازمانی می باشد ،یاری می رسانند .
۵-۶- پیشنهادات
پیشنهادات پژوهش در قالب دو نوع پیشنهادات کاربردی و پژوهشی ارائه می شود .
۵-۶-۱ پیشنهادات کاربردی

دوپاک و همکاران^[۵۵] (۲۰۰۵)، نشان دادند که سرمایه گذاران دیدگاه ثابتی نسبت به سود دارند و تفاوت بین ویژگیهای اجزای تعهدی و نقدی سود را کاملاً تشخیص نمی دهند. در نتیجه، شرکت های با سطوح نسبتا بالای اقلام تعهدی، بازده سهام غیر نرمالی را به دست می آورند.
چان^[۵۶] و همکاران (۲۰۰۶)، رابطه اقلام تعهدی را با بازده آتی سهام بررسی کردند و نشان دادند که شرکت های با اقلام تعهدی زیاد در دوره های بعد از گزارشگری اطلاعات مالی، بازده سهام آنها کاهش می یابد. این یافته نشان میدهد که سرمایه گذاران زمانی که به کیفیت پایین سود شرکت پی می برند، قیمت سهام آن را متناسب با این موضوع تعدیل می نمایند، اما این واکنش با تأخیر صورت می گیرد.
چان^[۵۷] و دیگران (۲۰۰۶)، رابطه ارقام تعهدی (تفاوت بین سود و جریانهای نقدی) را با بازده آتی سهام بررسی و نشان دادند که شرکتهای با ارقام تعهدی زیاد در دوره بعد از گزارشگری اطلاعات مالی، بازده سهام آنها کاهش می یابد. یک تفسیر از این نتایج این است که شرکتهای با کیفیت سود پایین (یعنی شرکتهایی که ارقام تعهدی بالایی دارند) در دوره پس از گزارشگری سود، دچار افت بازدهی می شوند، زیرا سرمایه گذاران به مساله کیفیت سود پایین شرکتها پی می برند و قیمت سهام را متناسب با آن تعدیل میکنند. آنها این موضوع را به وسیله تفکیک اجزای ارقام تعهدی و نیز دسته بندی براساس ارقام اختیاری و غیراختیاری انجام داده و به نتایج مشابهی دست یافتند.
اگنوا^[۵۸] (۲۰۰۸)، در پژوهش خود به بررسی رابطه بین کیفیت اقلام تعهدی با بازده سهام پرداخت و نشان داد که بین کیفیت اقلام تعهدی با بازده آتی سهام ارتباط منفی و معناداری وجود دارد.
هیرشلیفر و همکاران^[۵۹] (۲۰۰۹)، به بررسی رابطه بین اقلام تعهدی و جریان های نقدی با اندازه بازده سهام پرداختند. طبق یافته های آنها ارتباط مثبت زیادی بین اندازه اقلام تعهدی با بازده سهام وجود دارد؛ ضمن اینکه بین اندازه جریان های نقدی با بازده سهام ارتباط منفی وجود دارد.
یو و لیسانا^[۶۰] (۲۰۰۹)، در تحقیق خود نشان دادند که شرکت های با سطح اقلام تعهدی پایینتر نسبت به شرکت های دارای سطح اقلام تعهدی بالاتر دارای بازده سهام مورد انتظارکمتری هستند. آنها اظهار میدارند که این یافته ها با تحقیقاتی که نشان میدهد شرکت های دارای اقلام تعهدی کمتر ریسک بیشتری دارند، در تناقض است.
روگرز و بوسکیرک^[۶۱](۲۰۰۹) اثرات پیش بینی سود مدیریت بر تغییرپذیری بازده بازار سهام را بررسی نمودند نتایج تحقیق آنها حاکی از آن است که پیشبینی سود با تغییرپذیری بازده بازار سهام رابطه معنیداری وجود ندارد.
در تحقیقی راجگوپال و ونکاتاچالام^[۶۲] (۲۰۱۱) به بررسی رابطه کیفیت گزارشگری مالی و نوسانات بازده براساس مدلهای خاص ارزیابی بازده پرداخته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که بین کیفیت گزارشگری مالی و نوسانات بازده همبستگی وجود دارد.
۲-۴-۲- تحقیقات انجام شده در داخل کشور
ظریف فرد (۱۳۷۸)، شناسایی عوامل موثر بر کیفیت سود شرکتهای ایرانی را مورد مطالعه قرار داده است. در این تحقیق با اشاره به اینکه در مورد قابلیت اندازه گیری کیفیت سود دیدگاه های متفاوتی وجود دارد و برخی آنرا به صورت کمی غیرقابل اندازه گیری می دانند یک چارچوب و الگویی از عوامل و عناصر مرتبط با ارزیابی کیفیت سود طراحی شده است. در این تحقیق ویژگیهای مطلوب و نامطلوب مرتبط با هر یک از عناصر تأثیرگذار بر کیفیت سود ارائه شده و تأکید شده است که کیفیت سود خالص گزارش شده هر شرکت در هر زمان خاص تابعی از میزان و درجه ویژگیهای مطلوب و نامطلوب حسابداری و مالی اجزای تشکیل دهنده سود خالص دخیل در کیفیت سود است، که این نیز تابعی از برداشتها و دیدگاه های شخصی هرتحلیلگر و سایر استفاده کنندگان است.
قائمی و همکاران (۱۳۸۷)، در تحقیقی نشان دادند که بین بازده سهام شرکت هایی که اقلام تعهدی آنها به بیشترین و کمترین میزان گزارش می شود، اختلاف معناداری وجود دارد.
قائمی و همکاران (۱۳۸۲)، تاثیر هموارسازی سود بر بازده سهام شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را مطالعه کردند یافته های تحقیق حاکی از آن است که هموارسازی اثری بر بازده های غیرعادی شرکتها ندارد و لیکن عامل صنعت توأم با هموارسازی بر بازده های غیرعادی شرکتها مؤثر است. هموارسازی و اندازه تواما” بر بازده های غیرعادی بی اثر بوده ولی هموارسازی و افزایش سرمایه را توامًا می توان عاملی مؤثر بر بازده های غیرعادی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران دانست و در نهایت اینکه تأثیر هموارسازی سود بر بازده های غیرعادی شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران ضعیف است.
ثقفی و کردستانی (۱۳۸۳)، بررسی و تبیین رابطه بین کیفیت سود و واکنش به تغییرات سود نقدی را مورد مطالعه قرار داده اند آنها با بررسی ۵٠ شرکت در بین سالهای٧٠ تا ٨١ از سه تعریف رابطه جریان نقدی عملیاتی و سود و اجزای سود، قابلیت پیش بینی سود و پایداری سودهای گزارش شده برای اندازه گیری کیفیت سود شرکتها استفاده کرده اند. بر مبنای تعریف اول آنها نشان داده اند که واکنش بازار به افزایش سود نقدی شرکتها بر خلاف پیش بینی مثبت است. بر مبنای تعریف دوم از کیفیت سود واکنش بازار به کاهش سود نقدی شرکتها مطابق با پیش بینی مثبت است و برمبنای تعریف سوم، بازده غیرعادی (انباشته) سهام با افزایش(کاهش) سود نقدی و سود غیرمنتظره افزایش)کاهش) می یابد.

خوش طینت و اسماعیلی (۱۳۸۳)، به بررسی ارتباط کیفیت سود و بازده سهام در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. در این پژوهش چهار فرضیه مورد بررسی قرار گرفت. در این فرضیه ها کیفیت سود، حجم معوقات، اجزای اختیاری و غیراختیاری معوقات بعنوان متغیر مستقل و بازده سهام به عنوان متغیر وابسته می باشد. بررسی فرضیه های تحقیق به کمک تجزیه و تحلیل رگرسیون در دوره زمانی ۱۳۸۳– ۱۳۷۹ نشان می دهد که رابطه ضعیفی بین کیفیت سود و بازده سهام وجود دارد.
خواجوی و ناظمی (۱۳۸۴)، ارتباط بین کیفیت سود و بازده سهام با تاکید بر نقش ارقام تعهدی در بورس اوراق بهادار تهران را مورد تحقیق قرار دادند. براساس یافته های تحقیق میانگین بازده سهام شرکتها، تحت تاثیر میزان ارقام تعهدی و اجزای مربوط به آن قرار نمی گیرد. به عبارت دیگر نمی توان پذیرفت که بین میانگین بازده شرکتهایی که ارقام تعهدی آنها به کمترین و بیشترین میزان گزارش می شود، اختلاف معنی داری وجود دارد.
اعتمادی و ایمانی (۱۳۸۶)، به بررسی رابطه بین کیفیت سود و بازده سهام با بهره گرفتن از جمع آوری و تحلیل شاخص های مختلف کیفیت سود پرداختند. نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که روابط شاخی های سود ناخالص، هزینه مدیریت فروش، بازده سرمایه به کار گرفته شده و تحقق نقدینگی با بازده سهام در سطح ۹۵ درصد معنادار بوده، حال آنکه این رابطه برای شاخص های حساب های دریافتنی، ارزش مطلق معوقه های کل، اجزای غیرعملیاتی سود، نسبت سرمایه گذاری مجدد دارایی های سودآور، تحقق سود، محافظه کاری، موجودی و نقدینگی عملیاتی معنادار نبوده است.
ایزدی نیا و نظرزاده (۱۳۸۸)، به بررسی ارتباط کیفیت سود و بازده سهام در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. این پژوهش به دنبال ارائه معیارهای مناسب اندازه گیری کیفیت سود و رابطه آن با بازده سهام شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. در این تحقیق به منظور دست یابی به شاخص جامع اندازه گیری کیفیت سود به مطالعه پانزده مورد از تحقیقات اخیر پرداخته شد و ده معیار مشترک انتخاب گردید که اولاً مورد توافق بیشتر پژوهشگران و ثانیاً قابل بررسی در بورس اوراق بهادار تهران باشد. فرضیه تحقیق مبنی بر وجود رابطه مستقیم بین کیفیت سود (متغیر مستقل) و بازده سهام مطرح شد و در سه سطح کیفیت سود زیاد، متوسط و کم ارتباط آن با بازده سهام مورد سنجش قرار گرفت. بررسی فرضیه های تحقیق به کمک تجزیه و تحلیل رگرسیون نشان می دهد که بین بازده سهام و کیفیت سود در دوره زمانی ۱۳۸۵- ۱۳۸۰ در سطوح مختلف زیاد، متوسط و کم رابطه وجود دارد و نتیجه گیری می شود که سرمایه گذاران به کیفیت سود توجه دارند و تغییرات قیمت سهام و به تبع آن بازده سهام تحت تأثیر معیار کیفیت سود قرار می گیرد و ارتباط خطی قابل تأیید است.
نمازی و محمدی (۱۳۸۹)، به بررسی کیفیت سود و بازده شرکت های خانوادگی و غیرخانوادگی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. نتایج نشان می دهد که بین کیفیت سود مبتنی بر نسبت وجه نقد عملیاتی به سود خالص و همچنین نسبت انحراف معیار سود عملیاتی به انحراف معیار وجه نقد عملیاتی در شرکت های خانوادگی و شرکت های غیرخانوادگی تفاوت معناداری وجود ندارد. افزون بر این بین میانگین بازده سهام شرکت های خانوادگی و شرکت های غیرخانوادگی تفاوت معناداری وجود ندارد.
مشایخی و همکاران (۱۳۸۹)، به بررسی ارتباط مخارج سرمایه ای، اقلام تعهدی و بازده سهام پرداختند. این تحقیق “نابهنجاری اقلام تعهدی (اثر اقلام تعهدی بر بازده سهام)"، “نابهنجاری مخارج سرمایه ای (اثر مخارج سرمایه ای بر بازده سهام)” و بهبود عملکرد سهام با به کارگیری همزمان هر دو نابهنجاری در بازار سرمایه ایران را بررسی می کند. این موضوع از طریق بررسی عملکرد پرتفوهای تشکیل شده روی مخارج سرمایه ای و اقلام تعهدی، با بهره گرفتن از سه مقیاس مختلف از بازده، آزمون می شود. بر اساس نمونه ای متشکل از ۴۸۰ سال- شرکت از بین شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال های ۱۳۸۶-۱۳۸۰ ، نتایج حاکی از آن بود که نابهنجاری مخارج سرمایه ای و نابهنجاری اقلام تعهدی در بازار سرمایه ایران وجود دارد و از هم مجزا هستند، اگرچه این دو نابهنجاری ممکن است به طرق مختلف با هم مربوط باشند. نتایج حاکی از آن است که بعد از کنترل کردن برای سه عامل ریسک فاما- فرنچ، سرمایه گذاران با به کارگیری همزمان دو نابهنجاری به جای فقط استفاده از یک نابهنجاری، بازده های بالاتری کسب می کنند.
حقیقت و پناهی (۱۳۹۰)، به بررسی رابطه کیفیت سود و بازده آینده سهام در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. برای ارزیابی کیفیت سود از دو معیار نسبت .جه نقد حاصل از عملیات به سود عملیاتی و حجم اقلام تعهدی استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در سطح کلی داده ها، بین کیفیت سود و عوامل آن با بازده آینده سهام شرکتها رابطه معناداری وجود ندارد ولی با بررسی داده ها در سطوح مختلف کیفیت سود، یافته های تحقیق در آزمون فرضیات دوم، سوم و چهارم و در سطوح متوسط و پایین کیفیت سود، بیانگر روابط معناداری بین متغیرهای مربوط است.
سدیدی و همکاران (۱۳۹۰)، به بررسی محافظه کاری حسابداری و تأثیرکیفیت سود بر بازده داراییها و بازده سهام پرداختند. این تحقیق به منظور کمک به سرمایه گذاران و سایر استفاده کنندگان در فرایند تصمیم گیری، درجه محافظه کاری برکیفیت سود و نرخ بازده را مورد ارزیابی قرار می دهد. نتایج حاکی است که شاخص کیفیت سود معرفی شده بر مبنای شاخص محافظه کاری می تواند بخشی از تفاوت نرخ بازده داراییهای عملیاتی و نرخ بازده سهام جاری را با سال بعد بیان کند؛ به عبارتی واحدهای اقتصادی که روش های محافظه کارانه را اعمال می کنند، می توانند با تغییر سرمایه گذاری در داراییهای عملیاتی، کیفیت سود واحد را تغییر دهند.
۲-۶- خلاصه فصل
در فصل حاضر ابتدا مبانی نظری و تئوری های حاکم بر کیفیت سود و تغییرپذیری بازده سهام تشریح شد، سپس ارتباط بین متغیرها به صورت نظری بیان گردید و نهایتا گزیده ای از تحقیقات داخلی و خارجی مرتبط با موضوع تحقیق اشاره شده است.
فصل سوم:
روش شنـاسی تحقیـق

• • مقدمه

• • فرضیه‌های تحقیق

• • روش تحقیق

• • جامعه و نمونه آماری تحقیق

• • قلمرو تحقیق

• • تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق و نحوه اندازه گیری آنها

• • روش و ابزارگردآوری اطلاعات

• • روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و آزمون فرضیه

• • خلاصه‌ی فصل

۳-۱- مقدمه
پایه هر دانشی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی بوده که در آن علم به کار میرود. بنابراین دستیابی به هدفهای تحقیق میسر نخواهد بود مگر زمانی که جستجوی شناخت با روش شناسی^[۶۳] درست صورت پذیرد (خاکی ،۹۳،۱۳۸۴).
روش تحقیق مجموعه‌ای ازقواعد، ابزارها و راه های معتبر(قابل اطمینان) ونظام یافته برای بررسی واقعیتها، کشف مجهولات ودستیابی به راه حل مشکلات است(همان منبع،۲۰۱).در این فصل در ارتباط با فرضیه‌های تحقیق، جامعه و نمونه آماری، قلمرو زمانی و مکانی تحقیق، روش تحقیق، روش‌های جمع آوری اطلاعات و داده‌ها، متغیرهای تحقیق و نحوه محاسبه آنها و معرفی مدل‌های تحقیق و روش های آزمون فرضیه‌ها بحث خواهد شد.

و رفت بیرون و انگشتری که در دست داشت؛ نگینش فیروزه و نامِ او را به خطِ طغرا بر آن حک کرده بودند بیرون آورده گفت:
کاکای محترم به جای اینکه زحمتی کشیدهاید، باید من دستِ شما را میبوسیدم اما چون به صورت ظاهر از این کار معذورم، خواهش دارم که این انگشتری را که اسم من بر آن نقش است در انگشتِ خود نمایید که باز طغرا دستِ شما را بوسیده باشد» ( همان: ۶۶).
این تشکرکردن و سپاسگزاربودن فقط مخصوص مردان نیست، گاهی نیز زنان از زنان تشکر میکنند؛ «ماری را گریه گرفت و دست او را ببوسید و گفت:
- ای خاتون به خدا قسم من بندگی و قربِ حضور شما را به پادشاهیِ عالم ترجیح میدادم» ( همان: ۵۴۶).
۲ – ۷) رعایت حجاب
«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا» (احزاب: ۵۹). اى پیامبر! به همسرانت و دخترانت و همسران کسانى که مؤمن هستند بگو: چادرهایشان را بر خود فرو پوشند [تا بدن و آرایش و زیورهایشان در برابر دید نامحرمان قرار نگیرد .] این [پوشش] به اینکه [به عفت و پاکدامنى] شناخته شوند نزدیک‏تر است، و در نتیجه [از سوى مردم بى‏تقوا] مورد آزار قرار نخواهند گرفت؛ و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.
حفظ حجاب و متانت لازمۀ یک زن مسلمان برای حضور در صحنههای مختلف اجتماعی است. در شرح حال خسروی میخوانیم که وی یک مسلمانِ متعصب است و طبیعی است که زنانِ دلخواه وی در رمانش نیز میباید اسلامی رفتار کنند. در ادامه به مواردی که در آن بر لزوم حفظ حجاب زن تأکید شده است، میپردازیم.

اگر دختر در مقابلِ مردِ غریبه و نامحرم بدون حجاب باشد، بدنامی به دنبال خواهد داشت؛ « یکمرتبه آن دخترِ آفتابمثال ملتفت شد که چادر و معجری بر سر ندارد و مدتی است با جوانی نامحرم و ناشناس بیحجاب در یک حجره نشسته، مشغول صحبت است. یکهای خورده گفت:
- اگر بیبی فردوس وارد شود و مرا چنین رویباز با این جوان در یکجا بنگرد آیا به من چه خواهد گفت؟» (خسروی، ۱۳۸۵: ۵۲).
یک زنِ مسلمان مؤظف به رعایتِ حجاب خود است؛ « ای وای! منِ بیچاره بیچادر و معجری مدتی است در پیشِ شما نشسته و از خود بیخبرم. اگرچه مغولها چندان مقید به حجاب نیستند اما برای من که تازه به دین اسلام درآمده… حال اگر از در درآید و مرا چنین بیحجاب با شما ببیند، چه خواهد گفت؟ و چه تصور خواهد کرد؟» ( همان: ۵۴).
گاهی حجاب، خود باعث جمالِ زن است؛ « و آن عبا را گرفته به سر افکند و بر جلوۀ جمالش بسی افزوده گشت » ( همان: ۵۵).
در رعایتِ حجاب نیز فرقی بین زن بالغِ شوهرکرده و دخترِ جوان نیست؛ همه موظف به حفظ حجاب از نامحرم هستند؛ « در این بین فیروز آمد و او [ شمس ] را نزدِ خواتین برد. طغای چادری به سر کرده، نشسته بود. طغرا نیز در گوشهای دورتر خود را سخت پیچیده بود به چادر و پشت به مجلس نشسته بود» ( همان: ۲۶۳).
مرد حتی اگر هم حقِ حیات به گردنِ دختر و زن داشته باشد، باز هم باید از وی حجاب کند؛ « آه، آه! خداوند دیگر مثل آن شب را ننماید اما فرزند این بار سیّم است که شما ما را از هلاکت نجات میدهید. دیگر حق حیات به گردنِ ما دارید و به ما محرم هستید. طغرا غلط میکند دیگر از شما حجاب کند.
-نه خاتون بنده راضی به این امر نیستم. دختر باید با حجاب و نهایت عفت زندگی کند هرگز همچو تکلیفی به او نفرمایید که بنده میرنجم» ( همان: ۳۲۰).
زنان نیز وظیفه دارند از دیده شدنِ دختران توسط نامحرمان جلوگیری کنند؛ « حمیده گفت:
-فرزند عزیزم طغرل کو؟ چرا نمیآید او را ببینم؟
-ماری خندید و گفت: او حالا دیگر در شمار مردها و نامحرم است. نباید در همچو مواقع به اندرون بیاید» ( همان: ۷۴۸).
دختر فقط بعد از عقدِ شرعی میتواند از مرد حجاب نکند؛ « برادر معنی زن و شوهری رضایت طرفین و امضایِ پدر و مادر آنهاست. شما که هر دو به هم عشق دارید مادرش که دامادی شما را از خدا میخواهد، پدرم هم با این همه همراهی و مردانگیهای شما در حق خود و اولادش یقین دارم به دامادی شما افتخار میکند، من هم به آواز بلند میگویم که خواهر من حق شماست، دیگر چه باقی مانده جز اجرای صیغهای؟ آن هم موقوف است به موقعی که خودتان بخواهید. دیگر از این ساعت حجاب کردن او از شما بیمعنی است. مگر بخواهید رعایت شرع را بکنید» ( همان: ۸۲۵).
۲ – ۸ ) داشتن سواد
زنی را که جهل است و ناراستی بلا بر سرِ خود نه زن خواستی
تقریباً تمامی شخصیتهای زنِ رمان خسروی باسواد هستند. این علاقه به خلقِ قهرمانِ زنِ باسواد از عشق و علاقۀ خالق رمان، محمد باقر خسروی سرچشمه میگیرد. زیرا خسروی به تصریحی که در شرح زندگیش آمده، بسیار باسواد و اهلِ کتاب و مطالعه بوده و مونسش در غالب اوقات سکنۀ بیآزار کتابخانه بوده است. و اینک مصادیق باسواد بودنِ شخصیتهای زنِ رمان.
پدر و مادرِ طغرا برای وی دایهای باسواد و دیندار میگیرند تا وی را آموزش دهد؛ « پدرم بیبی فردوس را بر من گماشته تا مرا به آداب و قانونِ مسلمانی آموخته کند؛ این زنِ پارسایِ دانشمند تمامِ وقتِ خود را مصروفِ تربیت من دارد» ( همان: ۵۴).
درسی که دختران فرا میگرفتهاند شامل آداب و رسوم مسلمانی، درس قرآن، علوم مقدمات، مسائل دینی، تاریخ و قصص و حکایات بوده؛ « تنها یک بیبی فردوس است که مرا به تعلیم آداب و رسوم مسلمانی و درس قرآن و علوم مقدمات و مسائل دینیه و تاریخ و قصص و حکایات و نوشتن خط و پاره ای صنایع که زنان را به کار آید، مشغول می سازد» ( همان: ۵۳ ) .
در مورد مادرِ ماری میگوید که: « او زنی بود دانشمند و باسواد و هنر» ( همان: ۴۵۴). ماری نیز توسط مادرش باسواد میشود؛ « چون آن دختر پنج ساله شد، ژولی مریه خودش درس میداد و شب و روز اوقاتِ خود را صرف تربیتِ او مینمود» ( همان ). برای ماری معلم میآورند؛ « قرآن آموختند و مسائل دین یاد دادند» ( همان: ۴۵۷).
ماری اما نوشتنِ خطِ فارسی را نمیداند و مشتاق است تا آن را فرا گیرد برای روز نیاز؛ « این تأخیر یک روزۀ شما مرا مشوش کرده بود و به این فکر بودم که این گلها را برای خاتونم طغرا فرستاده، از حال شما نیز جویا شوم. خط فارسی که ندارم به شما کاغذ بنویسم. خوب است فکری بفرمایید که در نوشتنِ خط ایرانی استاد شوم، برای همچه اوقات» ( همان: ۶۲۴).
برای فردوس نیز معلم آوردهاند؛ « سلامت است معلم برایش آوردهاند، درس میخواند و مادرم به او خیاطی و گلدوزی و نقاشی یاد میدهد» ( همان: ۷۳۶). هما هم نزد شیخ ابومحمد باسواد میشود، اما به نظر میرسد که دختران را فقط علوم انسانی یاد میدادهاند! زیرا با اینکه هما و محمد هر دو نزد یک معلم درس میخوانند اما نوع دروسی که به محمد تعلیم میداده، با هما فرق میکند؛ « [ طغرل ] از محمد پرسید: در خدمت شیخ تا به حال چه تحصیل کردهاید؟
-علوم ادبیه از نحو و صرف و معانی بیان و اشعار عرب و بعض ریاضیات.
-خواهرم هما چه خواندهاند؟ او نیز قدری صرف و نحو و عروض و صنایع شعری و تجوید قرآن و بعض تواریخ و حکایات آموخته، مشق خط هم کرده، شعر هم خوب میگوید» ( همان: ۷۳۹).
مادرِ هما نیز به باسواد بودن دخترش افتخار میکند و حاضر نیست او را به شوهرِ بیسواد بدهد؛ « سزاوار ندیدم که همچو دختری مقبول و معقول و باسواد و عفیفه، زنِ همچو شخص بد هیولای زشتکاری شود که در این شهر به بد عملی مشهور است» ( همان: ۷۵۳).
۲ – ۹) حسن گفتار و ادب
زنِ خوشمنش دلنشانتر که خوب که آمیزگاری بپوشد عیوب
در رمانِ خسروی مصادیق بسیاری از آداب عمومی به نمایش درآمده است؛ مواردی مانند: ادب برخورد با پدر و مادر، ادب شاگرد در برابر استاد، ادب ورود به خانۀ دیگران، ادب سلام کردن، ادب ضیافت و میهمانی، ادب نشستن در مهمانیهای عمومی، ادب برخورد با نادانان و ادب برخورد با بزرگان قوم. زنان رمان خسروی همگی مؤدب و فهمیده هستند و در حفظ زبان و نیکرفتاریِ خود نهایت تلاش را به کار میبرند.
شمس در برابر حسنِ گفتار طغرا یکباره مغلوب میشود؛ « از آهنگِ کلام و آوازِ لرزان و طرزِ ادایِ آن کلمات پیدا بود که آن سخنان از چگونه دلی برمیخیزد و گذشته از شکرگزاری چه مفهوم دارد.
شمس از مطالعۀ آن جمال و شیرینیِ آن مقال و ملاحتِ دیدار و ظرافتِ آن گفتار که اندکی با لهجۀ ترکی آمیخته بود، یکباره مغلوب شده هیچ نمیدانست در مقابلِ آن تشکرات چه گوید و چگونه ادای جواب کند که سّرِ ضمیرش آشکار نگردد» (همان: ۴۷).
همسر سلطان مصر نیز محو ادب و سخن گفتنِ نیکِ طغرا میشود؛ « و این کلمات را به ترکی جغتایی چنان فصیح و ملیح ادا کرد که خاتون که خود ترکزاده بود با سایرین که از ممالیکِ ترک بودند، لذت بردند. و محو آن جمال و وقار و ملاحت و طراوت رخسار و شیرینی گفتار بودند» ( همان: ۳۹۳). و شب هنگام، نزد شوهرش این چنین از طغرا تعریف میکند؛ « پیغامها را به این دختر مهمان رسانیدم. به یک ادب و شیرینی و ملاحتی جواب گفت و تشکری با خواهش آمیخته به جا آورد که من از ادای آن عاجزم . و هنوز در حظ آن کلمات و آن لهجهام. گمان ندارم در عرب و عجم و ترک و دیلم، دیگر دختری به این حسن و ملاحت و اندام و ادب و وقار پیدا شود» ( همان).
یکبار نیز که عبارتی خلافِ ادب بر دهانش جاری میشود، بلافاصله عذر خواسته و دست شمس را میبوسد؛ « [ طغرا ] بفرمایید آخر چه حماقتی به کار زدید؟
شمس سرخ شد و گفت:
-شما از این عبارتها با من نداشتید.
-به خدا حوصله را بر من تنگ کردید. هیچ نمیفهمم چه میگویم غلط کردم. امیدِ عفو دارم.
و دستِ او را گرفته بوسید» ( همان: ۶۱۹ ).
ماری نیز در مهمانی عمومی اتابک از سخن گفتن پرهیز میکند تا مبادا در ضمنِ عرایضش سوءِ ادبی ظاهر شود و خجل گردد؛ « علیاحضرتا اگر جواب عرض نمیکنم استدعای عفو دارم زیرا هنوز به بعض اصطلاحات که در خورِ حضورِ ملکه باشد، آموخته نشدهام. میترسم در ضمن عرایضم سوءِ ادبی ظاهر شود و مورد خندۀ این خواتین گردم» ( همان: ۶۵۳). و حال آنکه در ضمن همین عبارات کمال ادب ظاهر است.
هما نیز در نزدِ شیخ ابومحمد معلم، از ادب فردوس میگوید و افسوس میخورد که چرا او عروسشان نشده؛ « اما نمیدانید چه دختر نازنین محبوب بیمثل و نظیری دارد. با اینکه سنش سیزده سال و تا به حال شهر را ندیده، به قدری مؤدب و معقول و درستگو و بافهم است که شخص حیران میشود. آری من چقدر افسوس خوردم که این را [ ربابه ] برای برادرم گرفتهایم. اگرنه این دختر پریپیکر را برایش میگرفتیم که در عمر خود در عیش و مسرت باشد» ( همان : ۷۵۸).
۲ – ۱۰) با اصل و نسب بودن
یکی دیگر از مهمترین شرایطی که یک دختر باید دارا باشد، با اصل و نسب بودن است. و تمامی خانوادههایی که در این رمان از دختری خواستگاری میکنند ابتدا در موردِ اصل و نسب وی تحقیق میکنند.
پدر شمس حاضر است تمام دارایی خود را بدهد برای وصلتِ شمس و طغرا؛ «زیرا که کفو کریم است. التاجو هم مردی است نیک فطرت» (همان: ۱۳۱).
همسر سلطان مصر قبل از خواستگاری از طغرا، تحقیق جامعی در رابطۀ اصل و نسب وی انجام میدهد؛ « از روزی که این دختر به خانۀ ما آمده و آن محسناتِ جسمانی و روحانی را در او دیدهام، متصل در این خیال بودهام که او را از دست ندهم و نگذارم نصیب دیگری شود. و برای محمدش بگیرم. اما از بابت اصل و نسب او دغدغه داشتم که مبادا شما قبول ننمایید» ( همان: ۳۹۹).
ماری نیز پشیمان شدنِ آبشخاتون از گناه و خطا را نشانِ اصلِ پاک وی میداند؛ « این است که میگویند اصل پاک و فطرت نجیب هر وقت باشد اثر خود را ظاهر میکند» ( همان: ۶۳۶). و در ضمن صحبت با طغرا نیز بر اصلِ نجیبِ آبش تأکید میکند؛ « دختری بی پدر و مادر و مربی با آن جمال و مال و قدرت ناچار از پیِ هوایِ نفس خود میرود اما چون اصل او نجیب است یک وقت که ملتفت رفتار دیگران و قبح کار خود میشود، این قسم نادم و از کار خود پشیمان میشود» ( همان: ۶۳۹).
شیخ محمدِ معلم نیز وصلت طغرل با دخترِ شخصی بیابانی را ناشی از زایل شدن عقل میداند؛ « چه میگویی برای طغرل نامزد کردهاند آن هم دختر شخصی بیابانی؟ مگر عقلشان زایل شده؟ من چگونه خواهم گذاشت که پسری به این آراستگی، گرفتار جفتی بیتربیت و وحشیصفت شود؟» ( همان: ۷۵۸).
۲ – ۱۱) هنرمند بودن
اگرچه خسروی بیشتر بر روی ظاهر و زیباییِ زنانِ رمان خود تأکید کرده است، اما گاهی نیز در حین روایت به بعضی دقایقِ خانهداری و هنرمندیِ زنان اشاره کرده؛ دقایقی از جمله هنرِ آشپزی، خیاطی، اسبسواری، شکار کردن، گلکاری و ساز زدن.
طغرا در پختنِ نانهای لطیف و شیرینیهای مرغوب ماهر و استاد است؛ « فردا که آفتاب بلند شد التاجو بیرون آمد. از اندرون هم طبقی پر از نانهای لطیف و شیرینیهای مرغوب که اغلب کار طغرا بود بیرون فرستادند» ( همان: ۱۷۶).
طغرا در اسب سواری و شکار نیز ماهر است و این دو هنر در موقع نیاز به کمک او میآیند؛ « فردا را سوارانِ مأمور خدمت خود برداشته رفت به صحرا و تا عصر مشغول اسبتازی بود» ( همان: ۳۷۳).
ماری نیز نزد همسر سلطان مصر، خیاطی و شیرینیسازی و نواختنِ چند ساز موسیقی یاد میگیرد؛ « مادرش پس از چند ماه مرده و این دختر به سن ده سال از او به جا مانده، جمیلهبانو او را مانندِ فرزندِ خود تربیت کرده، خواندن و نوشتن و خیاطی و شیرینیسازی و نواختن چند ساز موسیقی و مسائل دینی به او آموخته بود» ( همان: ۴۴۴).
ماری در خیاطی بسیار کارآمد است و لباس عروسی طغرا را او میدوزد؛ « آبش… فوراً برخاست. طغرا نیز برخاست آن لباسِ فرنگی را که در برِ او دید، بیشتر جلبِ نظر او را نمود و دست برده، دامان جامه را گرفته بدقت نظر کرد و از طغرا پرسید؟
-خاتون این پارچه کار کجاست؟ و این لباس را که دوخته؟
-این پارچه کارِ روم و دختری ماری نام از اهل ونیس که ملکۀ مصر به بنده مرحمت فرمود، این لباسها را دوخته است.